Брэсцкая царкоўная унія 1596 г. і яе падзеі шмат у чым перадвызначылі далейшы ход айчыннай гісторыі – найперш гісторыі нашай культуры, літаратуры, мовы. Рэгіянальная па сваёй структуры і мэтах унія была разлічана перш за ўсё на адаптацыю каталіцка-усяленскіх ідэй у межах Вялікага княства Літоўскага, прычым яе рознаступеннасць выявілася ў адносінах да Кіеўскай, Полацкай, Віленскай і Львоўскай Русі – цэнтраў праваслаўя, а пазней і галоўных асяродках праваслаўных брацтваў. У першай палове ХVII ст. яўна прасочваюцца два накірункі каталіцка-уніяцкага місіянерства – Віленскі і Кіеўскі. Гэтыя накірункі, па сутнасці, і адлюстравалі так званыя “украінскія” і “беларускія” асаблівасці нацыянальна-канфесійнага менталітэту суседніх усходнеславянскіх народаў.
Праваслаўны люд Віленскай і Кіеўскай Русі балюча перажываў страту спрадвечных каштоўнасцей, закладзеных асвечанага часам усёй папярэдняй гісторыі праваслаўя ў яго візантыйскім варыянце. Падзенне Канстанцінопаля, правядзенне ў жыццё ваяўнічай тэорыі “Масква – трэці Рым” вялікім усходнім суседам, лацінізацыя культурнага жыцця Вялікага княства Літоўскага паступова змяняюць падыход да пракаветных каштоўнасцяў праваслаўнай культуры і стымулююць пошукі свайго шляху, свайго месца на палітычнай і рэлігійнай карце Еўропы.
Для прастакоў нацыянальная самабытнасць – гэта перш за ўсё следаванне традыцыі, захаванне яе ў першабытнасці, цэласнасці. У гэтым сэнс іх жыцця, гарант непарушнасці побытавага укладу. Мераю маральнай дасканаласці становіцца захаванне і следаванне традыцыі. Парушэнне яе выклікае бунт, гатоўнасць узяцца за зброю.
Вышэйшыя і сярэднія слаі грамадства глядзяць інакш на праблему традыцыі. Для іх захаванне класавай стабільнасці ў Вялікім княстве Літоўскім, а пазней – у Рэчы Паспалітай звязана з захаваннем сацыяльнага status quo. Адна справа – існаванне ў напаўзамкнёнай прасторы Старажытнай Русі з яе старасвецкім укладам, іншае – у еўрапейскай супольнасці. Каталіцкі Захад, у адрозненне ад праваслаўнай аксіяматыкі, у аснове якой – выратаванне вераю, дыктаваў як адну з важнейшых умоў “культурнасці” адукаванасць. Усходнія славяне, большасць якіх была выхавана ў праваслаўнай традыцыі, з лацінскай адукаванасцю заўсёды звязвалі і канфесійнасць. Паступова праблема “Усход – Захад” пераўтваралася ў звужанае ўяўленне пра канфесійна-сузіральнае супрацьстаянне.
Для Маскоўскай Русі, якая на рубяжы ХVІ–ХVII стст. перажыла “бунташны век”, усякае паклонніцтва перад Захадам было па меншай меры незразумелым: яна ўсвядоміла сваю нацыянальную, культурную, дзяржаўную самадастатковасць. Самыя розныя звароты да Аляксея Міхайлавіча сведчаць пра тое, што ў суседняй дзяржаве вераадступніцтва ўспрымалася як замах на нацыянальную гісторыю. Менавіта следаванне “древлему благочестию”, праваслаўнасці, на думку традыцыяналістаў, абумовіла дзяржаўны росквіт Маскоўскай Русі ў ХVII ст., стала прадумоваю пераможных войнаў, у тым ліку і з Вялікім княствам Літоўскім, на землі якога маскоўскія валадары глядзелі як на спадчынныя: для іх Захад – гэта нямецкія звычаі, непрыдатныя для праваслаўнага русіча-славяніна.
Люд Польскай Кароны імкнуўся адмежавацца ад “Усходу” таксама асобай традыцыйнасцю, звязанай, аднак, з каталіцызмам. Духоўныя каштоўнасці, дзяржаўнасныя набыткі напрамую звязваюцца з каталіцкім укладам жыцця. Нават нашчадак Гедыміна Ягайла, першы беларускі спадкаемца Польскай Кароны, у тагачасным польскім грамадстве найперш успрымаецца як Палямонавіч, які вядзе свой радавод ад рымскіх патрыцыяў. Жаночая лінія, якая нітуе будучых Ягелонаў з Рурыкавічамі праз Соф’ю Гальшанскую, у польскіх хроніках нават не ўзгадваецца.
Палярны па сваіх найперш канфесійных крытэрыях менталітэт усходняга і заходняга суседаў не мог не паставіць пытання, праблемы выбару свайго шляху. На вялікі жаль, “свой шлях” беларусаў, якія ніколі не ведалі ды і практычна не імкнуліся да культу нацыянальнага караля ці цара, быў анталагічна і гнасеялагічна звязаны з выбарам: Польшча ці Масковія. Гэты выбар дыктаваў не толькі “выбар дзяржавы”, але і такіх яе атрыбутаў, як вера, мова, культура ў цэлым. Традыцыяналісты, як правіла, прадстаўляюць найбольш кансерватыўныя колы грамадства па свайму светасузіранню.
Падобны кансерватызм магчымы ў двух варыянтах. Вераспаведны і побытавы кансерватызм у Польскай Кароне і Масковіі, з аднаго боку, і ў Вялікім княстве Літоўскім, з другога, маюць розную гнасеялогію. Кансерватызм суседніх з намі народаў падтрымліваўся вышэйшымі коламі грамадства, венцаноснымі асобамі. Яны ж выступалі і носьбітамі, і прадаўжальнікамі, і гарантамі захаванасці традыцыі. Адступленне ад яе пагражала дынастычным крахам, як тое здарылася, напрыклад, з Барысам Гадуновым.
У беларусаў гэты феномен культуры быў уласцівы найперш прастакам. Кансерватызм прастака не дае магчымасці развіццю пошукавых пачаткаў, анахранічныя тэндэнцыі ўводзяцца ў ранг вечнасных. Адэпты падобнага кансерватызму рэзка супрацьстаяць элітарнай частцы грамадства, для якой у эпоху барока класавая “камфортнасць” немагчымая без сацыяльна-культурнага збліжэння з элітай пануючай нацыі і яе культурай. Адсюль становіцца зразумелым іншы падыход да моўнай і вераспаведнай прыналежнасці. Супрацьстаянне беларускага “хлопства” і беларускай эліты суправаджаецца супрацьстаянне “хлопскай” веры і культуры (у дадзеным выпадку праваслаўнай) элітарнай (каталіцкай). Беларускае грамадства на пераломе эпох не змагло знайсці паразумення паміж рознымі класамі нават у такіх, здавалася б, спрадвечных нацыянальных субстанцыях, як канфесія і мова. Менавіта з гэтага перыяду балючае раздзяленне па веры і мове на “польскі” і “рускі” перадвызначыла далейшы лёс беларускай нацыі найперш як “мужыцкай”, “хлопскай”.
Унія, з пункту гледжання прастакоў і іх ідэолагаў напрамую звязвалася з наступам палякаў на нацыянальную самабытнасць беларусаў і украінцаў. У першых уніятах праваслаўныя бачылі найперш паляка, асобу, пераарыентаваную на іншую культурную і побытавую традыцыю.
Калі не браць пад увагу адступніцтва вышэйшых праваслаўных ерархаў, то змена веры беларускай нацыянальнай элітаю можна разглядаць як прыклад эвалюцыі культуры ад тэалогіі да этыкі, эстэтыкі. Выбар веры тлумачыцца не традыцыйнасцю, а мэтазгоднасцю. Аргумент старадаўнасці выступае гістарычным анахранізмам. Пераход у іншую веру (у дадзеным выпадку каталіцызм ці уніяцтва) пазбаўляў нацыянальную эліту ад дыскамфорта, непаўнавартасці ў суадносінах з элітай пануючай нацыі.
Ідэальны свет сярэднявечча з яго патрыярхальным, праваслаўным укладам не падыходзіць для новага пакалення адукаваных русічаў (беларусаў). Мялецій Сматрыцкі сведчыць: “Teraz już wielu zacnych familiy u siebie do szczętu nie widząc, wielu widząc poniżonych, wielu rozdwoionych: Rodzice, Ruś, twey strony nabożeństwa, a synowie i córki – katolicy. Po ustąpieniu rodzicow ich co o swym pomnożeniu rozumiesz. Rodzice Ruś nabożeństwa waszego rodzili w tego ż nabożeństwa pomnożenie potomki; po potomkach ich, katolikach, wy w pomnożenie swego nabożeństwa Rusi ich potomkow spodziewacie się? Nie tuszę, iuż to upłynęło”[1]. Гэта адкравенне не літаратурнае, а гісторыка-культурнае. Сямейнае раздваенне спарадзіла ў нашых далёкіх продкаў такі феномен паводзін, які мы сёння называем талерантнасцю. Але на самой справе што гэта: талерантнасць ці абыякавасць? Малодшае пакаленне адракаецца ад веры продкаў, ад іх запаветаў і, самае галоўнае, ад роднай мовы. Мова старэйшага пакалення, якое яшчэ не аддзелена хаця б гэтым бар’ерам ад прастакоў, – смешная. Смешнае ўсё: старадаўні ўклад жыцця, адзенне, следаванне традыцыі. “Прамова Мялешкі” сваёй “мудраю” дурнотаю развіталася з мінулым. Цяпер беларус, захавальнік традыцый, не толькі смешны як асоба; ён смешны як сукупнасць асоб, якіх аб’ядноўвае “смешная” мова прастакоў (“простая мова”), праваслаўная вера, сутнасць дагматаў якой не разумее ні той, хто навучае, ні той, каго навучаюць. У “Парэнезісе” Сматрыцкі рэзюмуе: “… Zła wiara rodzi wstyd”[2]. Уведзены ў абсалют комплекс непаўнавартасці прастака пераносіцца на ўсё, што з ім звязана, усё, захавальнікам чаго ён з’яўляецца. Гэты гісторыка-культурны феномен рубяжа ХVІ–ХVII стст., спароджаны Брэсцкай царкоўнай уніяй, перадвызначыў далейшы лёс беларускай нацыі, беларускай культуры, беларускай ментальнасці, замешанай на традыцыйнасці прастакоў і пакутніцкіх пошуках нацыянальнай эліты.