Таццяна Казакова

ХРЫСЦІЯНСКІ СВЕТ У ТВОРЧАСЦІ
ГРЫГОРА ЦАМБЛАКА

Напярэдадні трэцяга тысячагоддзя, у слаўны юбілей – 2000 годдзя хрысціянства неабходна ўспомніць і глыбока асэнсаваць літаратурную спадчыну царкоўных пісьменнікаў, якія сваім пастырскім служэннем і духоўнай працай служылі чалавеку і неслі яркае мастакоўскае слова дзеля яго выратавання. Яркай постаццю ў беларускай літаратуры XIV – пач. XV ст. з‘яўляецца мітрапаліт Вялікага Княства Літоўскага Г. Цамблак, творчая спадчына якого належыць многім хрысціянскім народам – балгарскаму, беларускаму, сербскаму, румынскаму, малдаўскаму і ўкраінскаму. Светапогляд пісьменніка сфарміраваўся ў атмасферы грамадска-палітычнага і рэлігійнага жыцця паўднёвых і усходніх славян, талент прапаведніка разгортваўся на перакрыжаванні дзвюх літаратурных традыцый – паўднёваславянскай і ўсходнеславянскай, якія ўваходзілі ў сферу візантыйскага ўплыву. А.І. Яцымірскі слушна называў Г. Цамблака “аратарам-мастаком”, “паэтам-лірыкам, які шукаў прыгажосці паэтычнага слова і ўзвышана-царкоўнага вобраза”^[1].

Г. Цамблак паходзіў са знакамітага балгарскага роду, атрымаў выдатную гуманітарную падрыхтоўку ў Тырнаўскім манастыры Святой Тройцы, дзе выкладалі дысцыпліны першай ступені трывіума (граматыку, рыторыку, дыялектыку) і прадметы другой ступені квадрыума (арыфметыку, музыку, геаметрыю і астраномію). Вялікае значэнне ў станаўленні пісьменніка адыграў тырнаўскі патрыярх Яўфімій – таленавіты асветнік і прапаведнік, які ў сваім манастыры стварыў сапраўднае культурнае асяроддзе, ажыццявіў рэформу пісьменнасці па ўсёй Балгарыі. Час і месца пастрыжэння ў манахі Г. Цамблака невядомыя.

У перыяд турэцкага нашэсця на Балгарыю, калі захопнікі знішчалі матэрыяльныя і духоўныя каштоўнасці балгарскага народа, насаджалі свае ідэалы, Цамблак вымушаны быў пакінуць радзіму і з 80-х гадоў XIV ст. ён вёў падзвіжніцкае жыццё ў іншых краінах – Візантыі, Сербіі, Малдова-Валахіі і Вялікім Княстве Літоўскім. Магчыма, у Канстанцінопалі ён стварыў свае першыя творы – “Слова пахвальнае вялікамучаніку Георгію”, “Слова пахвальнае прароку Іллі”, “Слова пахвальнае сарака пакутнікам”, “Слова на вялікі чацвер”, “Слова на вялікую пятніцу”. Пэўны час жыў ён і на Афоне, дзе меў магчымасць удасканальваць і развіваць свае веды.

Па загаду партыярха Мацвея ў 1401 г. “честнейший в иеромонахах” Г. Цамблак быў адпраўлены ў Малдова-Валахію дзеля разбору некаторых спрэчных пытанняў паміж Візантыйскай патрыярхіяй і малдаўскім мітрапалітам Восіпам. Дыпламатычная місія была выканана паспяхова і ён некаторы час быў ігуменам Нямацкага манастыра, у шматлікіх творах стварыў культ малдаўскага нацыянальнага героя Іаана Белгародскага (“Жыццё Іаана Новага Белгародскага”, “Пакуты святога Іаана Новага”, “Службу святому Іаану Новаму”).

З 1402 па 1406 г. Г. Цамблак знаходзіўся у Сербіі. На пасадзе ігумена Дзячанскага манастыра Цамблак напісаў творы, у якіх уславіў сербскую зямлю, але сурова асудзіў жорсткіх валадароў і ваявод, якія кепска абыходзяцца са сваімі падданымі (“Слова аб пераносе мошчаў святой Петкі з Тырнава ў Сербію”, “Жыціе Стэфана Дзячанскага” і “Службу Стэфану Дзячанскаму”).

У 1406 г. Г. Цамблак упершыню наведаў Вялікае Княства Літоўскае, калі ехаў у Маскву па выкліку мітрапаліта Кіпрыяна, які, відаць, хацеў увесці яго ў склад вышэйшай царкоўнай іерархіі. Не выклікае сумненняў меракаванне пра тое, што Цамблак даводзіўся пляменнікам Кіпрыяну. Але ў Вільні яго напаткала вестка пра смерць Маскоўскага мітрапаліта. Як кажа Г. Цамблак у “Надгробным слове Кіпрыяну”, згубіўшы “доброго кормчего, иже корабль къ небесемъ направляаше”, ён вярнуўся у Сербію, а затым пэўны час знаходзіўся у Свята-Паўлаўскім манастыры на Афоне.

Прыкладна ў 1410 г. таленавітага прапаведніка гасцінна прымае князь Вітаўт, у якога ў гэты час асабліва ўскладніліся адносіны з маскоўскім князем Васілём і мітрапалітам Фоціем. У пачатку 1414 г. Вітаўт склікаў сабор іерархаў Вялікага Княства Літоўскага і прапанававаў адасобіцца ад маскоўскай мітраполіі і паставіць у сябе асобнага мітрапаліта, бо Фоцій, “седяху но столе митропольстеем всея Руси”, не займаецца манастырамі, цэрквы разбураюцца і бяднеюць, “весь Киев и всю землю пусту сотвори тяжкими пошлинами и данми великыми и неудобь носимыми”. Вітаўт адпраўляе у Канстанцінопаль дэлегацыю на чале з Цамблакам за блаславеннем, але канстанцінопальскія патрыярхі не пажадалі падзелу ўсходнеславянскай царквы і не задаволілі просьбу беларуска-літоўскага князя.

15 лістапада 1415 г. па прапанове Вітаўта ў Навагародку быў скліканы спецыяльны сабор праваслаўных іерархаў, на якім без згоды Канстанцінопаля на мітраполію “Киева и всея Руси” быў пастаўлены Грыгоры Цамблак. Князь Вітаўт разсылае “Акруговую грамату”, у якой афіцыйна паведамляе аб “поставленіи въ санъ Киевского митрополита Григория Цамблака”^[2].

Прымаючы пастаўленне, Г. Цамблак праявіў мужнасць: яго аддалі анафеме і канстанцінопальскія патрыяхі, і Фоцій, які назваў Кіеўска-Літоўскага мітрапаліта “мятежником, поставленным от неправедного сборища”, “отлученным и проклятым”.

Мітрапаліцкая кафедра Г. Цамблака спачатку знаходзілася ў Кіеве, але пасля 1416 г., калі Кіеў быў разбураны ханам Эдыгеем, ён перанёс яе ў Вільню, а сваёй рэзідэнцыяй зрабіў Наваградак. Грамадска-палітычная і літаратурная дзейнасць мітрапаліта Літоўска-Беларускай дзяржавы працягвалася да 1419 г.

У 1418 г. на чале вялікай дэлегацыі з Вялікага Княства Літоўскага, Ноўгарада, Малдавіі і Вялікай Арды Грыгоры Цамблак прымаў удзел у XVI Канстанцкім саборы каталіцкай царквы, дзе срод шматлікіх канфесійных праблем абмяркоўваліся і пытанні аб турэцкім нашэсці на паўднёваславянскія краіны, і ўзаемаадносіны паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Тэўтонскім ордэнам. Мітрапаліт Вялікага Княства Літоўскага на Канстанцкім саборы сказаў дзве прамовы: прывітальную прамову на лацінскай мове ад яго імя прачытаў чэшскі багаслоў Маўрыкій Рвачка і “Слова пахвальнае бацькам Канстанцкага сабору”, якое захавалася у рукапісным зборніку другой паловы XVI ст. у Віленскай публічнай бібліятэцы.

На думку Цамблака, толькі ў свабоднай дыскусіі можна было вырашыць усе пытанні, якія ўзнікалі паміж католікамі і праваслаўнымі, і таму ён прапанаваў склікаць спецыяльны сабор аб веры: “…то да подвигнет обоя страны въ собрание, и духъ святыи да послет въ сердца ваша, и слово дастъ въ отверзение оустъ вашихъ, да по первому отець преданію, обновъте благочестивое исповедание веры, не приразившемся ни в чесомже, иже от боговдохновенныхъ отець добръ преданнымъ догматомъ…”^[3] Але папа Марцін V не ўключыў у парадак дня гэтую прапанову Цамблака, верагодна, гэтае пытанне яго так не хвалявала як мітрапаліта Вялікага Княства Літоўскага.

У маі 1418 г. Цамблак вярнуўся ў Вільню, дзе ў 1419 г. памёр ад моравай язвы. Паводле іншых дадзеных, у гэтым годзе ён пакінуў мітрапаліцкую кафедру і доўгі час пад імем Гаўрыіла жыў у адным з малдаўскіх манастыроў (памёр пасля 1452 г.).

Няўдача царкоўна-палітычных планаў Цамблака на Канстанцкім саборы спрыяла таму, што Вітаўт пачаў узмацняць арыентацыю на каталіцтва, ёсць звесткі, што пасля яго звароту з сабору царкоўнікі сталі называць Цамблака католікам, праклятым царквою і богам, яго імя святары не ўпаміналі пры спраўленні еўхарыстыі. Слушнай нам уяўляецца думка А.І. Яцымірскага, які сцвярджаў, што праваслаўныя епіскапы з Літвы прыехалі у Канстанц па жаданню літоўскага князя, але зусім не жадалі падпарадкоўвацца рымскаму папе^[4].

Як і большасць пісьменнікаў Тырнаўскай школы, Г. Цамблак быў паслядоўнікам вучэння ісіхазму, якое адрадзілася ў XIV ст. у манастырскіх цэнтрах Візантыі. Тэарэтыкі ісіхазму, афонскія манахі Грыгоры Палама і Грыгоры Сінаіт, трактавалі абстрактныя філасофска-рэлігійныя матэрыі, але ў іх вучэнні закраналася і пытанне аб чалавеку, якога яны ставілі у цэнтр зямнога свету, назіралася цікавасць да індывідуальных перажыванняў чалавека. Адпаведна тэорыі ісіхастаў, шляхам маральнага ўдасканалення і давядзення сябе да поўнай бесстрастнасці чалавек пры жыцці можа зліцца з Богам. Гэтае вучэнне галоўнай мэтай ставіла ўдасканальванне чалавечай асобы. “У ісіхазме, – адзначае Дз. Ліхачоў, – праявілася цікавасць да псіхалогіі чалавека, да “унутранага” чалавека, да яго індывідуальных перажыванняў, да магчымасці асабістых зносін з Богам”^[5].

Пісьменнікі-ісіхасты лічылі, што слова па грубай і недасканалай чалавечай прыродзе не ў стане раскрыць “унутраны” бок адлюстроўваемага, схаваную сутнасць з‘яў, таму пісалі свае творы вытанчана, абагулена, у стылі “пляцення славес”. Яўфімій Тырнаўскі заклікаў сваіх вучняў пісаць “в лепоту”. Асноўным прынцыпам арганізацыі тэксту з‘яўляецца паўтор, а на яго аснове ўзнікае скразная тэма і лейтматыў твора. Аўтар паўтарае не выпадковыя, а “ключавыя” словы, асабліва важныя для разумення тэксту. В.Ф. Канавалава пераканаўча паказала, што “пляценне славес” – гэта своеасаблівы славесны арнамент, які ўяўляе сабой спалучэнне аднакарэнных і сугучных слоў, сінанімікі і рытмікі мовы, складанага сінтаксісу і нагнятанне аднародных параўнанняў і эпітэтаў; ён цесна звязаны з рукапісным арнаментам^[6].

Творчая дзейнасць Г. Цамблака у Вялікім Княстве Літоўскім была надзвычай плённай. На беларускіх землях ён напісаў пятнаццаць твораў розных жанраў – пахвалы святым і гістарычным асобам (“Слова пахвальнае Дзімітрыю”, “Слова пахвальнае Яўфімію”), пропаведзі (“Слова на Узнясенне”, “Слова на Успенне Богародзіцы”, “Слова ў тыдзень кветканосся”, “Слова на Уздвіжанне”, “Слова на Ператварэнне”), палемічны твор (“Слова, як трымаюць веру немцы”), прамовы (“Сповед веры”, “Слова пахвальнае бацькам Канстанцкага сабору”, “Прывітальная прамова Марціну V”), духоўны верш “На ўспенне Багародзіцы”, дзелавыя дакументы “Акруговае пасланне літоўскага вялікага князя Вітаўта”, “Саборную грамату літоўскіх епіскапаў”.

Асаблівай увагі заслугоўваюць пахвальныя словы Яўфімію Тырнаўскаму і Дзімітрыю Салунскаму. За кожным тыпам героя адчуваецца жыццёвы змест, які асэнсоўваецца аўтарам і адліваецца ў дзіўную вытанчаную форму. На фоне трагічных для Балгарыі падзей – яе заняволення асманскімі заваёўнікамі, прымусовага насаджэння ісламу, знішчэння вышэйшага і адукаванага саслоўя – Цамблак услаўляе мужнага абаронцу, палымянага патрыёта, таленавітага пісьменніка, пастыра па “апостальскім і айчынным правілам” Яўфімія. Тырнаўскі епіскап гнеўна асуджае вераломства, жорсткасць і бесчалавечнасць турэцкага хана Баязета, які люта расправіўся з мірнымі жыхарамі горада. Падрабязна апісвае Цамблак злачынствы турэцкага хана ў праваслаўным храме Тырнава: “Воевода, турчинъ же онъ, иже градом обладати поставленъ бысть от царь тур‘скаго, призываетъ къ себе люді божія, и именемъ, и добродетелію. и благородіемъ иных превосходящя, яко об‘щеполезных некыих совет. И они идяхоу, злыихь последующе вестникам, в неведении яко овчатъ въ след закалающих идяще, и своя кръви кождо нося с убіиствьныих вьверити с десницамь спешаще. Их же въ рукоу видевъ кровоядным зверь, посреде цръкве сихъ закалаеть, или паче решти, сих священствуетъ, не устыдев ся седины, не пощадевь юность, нъ играніе ножу сих грътани сътворивъ…^[7]” Паказваючы трагічныя карціны народнага бедства, аўтар заклікае змагацца з захопнікамі, якія прынеслі столькі гора і пакут.

Увесь твор прасякнуты думкай аб Радзіме, на якой у той час уладарылі “мучыцелі”, “варвары”, “усекатели”. З замілаваннем апісвае Цамблак ваколіцы Тырнава: “Место прилежить Трьновскому градоу, рекою единою тьчию разделяемо, обьзорно коупно и злака плено и истекающими водами напояемо обилно…” (188). Як грамадзянін і пісьменнік-публіцыст, Цамблак падкрэслівае, што для тырнаўскага патрыярха даражэй за радзіму няма нічога. У аснове мастацкага бачання пісьменніка – новыя адносіны да чалавека, усведамленне каштоўнасці яго ўнутранага свету, яго індывідуальных перажыванняў. Пранікнёна і глыбока перадае пісьменнік духоўны стан Яўфімія ў той момант, калі яму пагражае смерць: “И понеже и онь, от воинь восхотень, благодръзновенно предста моучителю не престрашень доушею, не боазнію изменися, тихостию лица благодать являет иже въ немь живящаго доуха”. Перажыванні героя паказаны абстрактна, у рэчышчы агіяграфічнай традыцыі. У значнай ступені гэта дапамагаюць ажыццявіць шматлікія аналогіі са Святога Пісьма, дзейнасць Яўфімія Тырнаўскага паказана на фоне герояў Старога запавету. На думку прапаведніка, просты чалавек не здольны апісаць веліч святога, таму у пахвале біблейскі цар Давід “пляце слова” тырнаўскаму патрыярху, выкарыстоўваючы шматлікія біблейскія цытаты. Дзякуючы гэтаму на пачатку пахвалы Яўфімію Цамблак сцвярджае веліч патрыярха, яго выключнасць.

У сваіх творах Цамблак асабліва падкрэслівае асветніцкую дзейнасць сваіх настаўнікаў: “пастырь Христова стада Евфимий” перадаў царкве новыя кнігі – “скріжалі істінно небесного съкровіща”, а “светлое ядрило духа Киприан” умел “учение в зрящих душах вселити”.

Вызначальным момантам у характарыстыцы царкоўнага дзеяча з‘яўляюцца адносіны да яго паствы. Дынамічна і эмацыянальна паказвае Цамблак духоўнае адзінства Яўфімія и жыхароў Тырнава ў час нацыянальнай трагедыі: “О, кто без сльзь сия помьнетъ! – Припадааху к ногамь, очесными сия омакая тучами, устны прилагающе и лица… пастырь нарицааху и учитель, отца чадолюбива…” (219).

“Слова пахвальнае Дзімітрыю” Грыгоры Цамблак прысвячае асабліва шануемаму хрысціянамі святому, герою многіх легендарных паданняў грэка-славянскай літаратуры. Яго гістарычным прататыпам быў знакаміты праконсул старажытных Фесалонік, які ў канцы III – пачатку IV ст. клапаціўся аб распаўсюджванні хрысціянства ў горадзе. Аднойчы Дзімітрый адкрыта сказаў аб сваіх перакананнях імператару Максіміяну, які яго спачатку пасадзіў у цямніцу, а потым забіў.

У пахвале Дзімітрыю Цамблак развівае тэму ўзаемаадносін зямнога і нябеснага, царкоўнай і свецкай улады. Прытрымліваючыся сярэднявяковай літаратурнай традыцыі, ён адлюстраваў рэчаіснасць апасродкавана, галоўным чынам праз біблейскія ўяўленні.

У “вечнай кнізе” – Бібліі Г. Цамблак знаходзіў пэўныя тэмы, матывы і сродкі мастацкай выразнасці, бо глыбока верыў у тое, што Слова “…повреждённый ум уврачюеть, прельщенную душу обратить… и совершена собою обновит человека”^[8]. Біблейскія вобразы і сімвалы служаць асновай, выклікаюць розныя асацыяцыі і аналогіі. Ствараецца два сэнсы – канкрэтны і абстрактны, пахвала ўздзейнічала на слухачоў тэкстам і падтэкстам, што дазваляла сярэдневяковаму пісьменніку паказаць існуючую сувязь паміж з‘явамі рэальнага жыцця і хрысціянскай гісторыяй.

З асаблівай сілай талент рытара праявіўся у пропаведзях на царкоўныя святы, якія Цамблак прамовіў у Новаградку і Вільні. Гэтыя творы ўражваюць духоўнай глыбінёй і прыгажосцю выказвання, яны складаюцца з рытмічна пабудаваных стылістычных перыядаў, рытмічныя варыяцыі дазваляюць вяртацца да асноўнай тэмы, якая пры гэтым падкрэсліваецца і паглыбляецца. Незвычайнасць мастацкай структуры “Слоў” на царкоўныя святы абумоўлена ісіхасцкім уяўленнем Г. Цамблака, што Слова можа “увасабляцца”, валодае жыватворнай сілай, таму ён выкарыстоўвае розныя прыёмы экспрэсіўна-эмацыянальнага стылю (“певец издалеча плетя песнь”).

У “Слове на Ператварэнне” маляўніча (“в лепоту”) прапаведнік паказвае выключнасць “фаворскага святла”, якое бачылі на гары Фавор вучні Ісуса Хрыста. Пропаведзь мае кальцавую кампазіцыю (пачынаецца і заканчваецца гімнам гары), аўтар супастаўляе Фаворскую гару са старазапаветнымі гарамі (Сінаем, Харывам, Араратам) як святло і цемру; падкрэслівае, што Фавор – гэта месца сапраўднай благадаці.

“Асацыятыўная аўра” (Дз. С. Ліхачоў) вакол ключавога слова ствараецца шляхам нанізвання біблейскіх характарыстак гары (“безмолвна”, “уединенна”, “к молитве прикладна”, “от навета июдейского скровна”), даслоўнай цытацыі Псалтыры (67, 16): “гора божия, гора усыреная, гора тучна, гора, яже благоволи Богъ жити в нем”^[9]; пераасэнсаваных цытат з “Кнігі прарока Ісайі” (2, 2): “сей прекланяются горы, сей дароносятъ холми, сию чтутъ острови, сея желаютъ иноци” (211). Г. Цамблак паказвае падзеі ў кантэксце сусветнай гісторыі, але асноўны акцэнт зроблены на ператварэнне ўнутранае, духоўнае: “адамово лица стыдъ очисти хотя” (208).

У “Слове на Узнясенне Ісуса Хрыста” цытаты з біблейских кніг таксама выконваюць ролю стылістычнага цэнтра, пропаведзь складаецца з рытмічна пабудаваных стылістычных перыядаў, вялікасць свята ствараецца гомеатэлеўтамі:

…достояше бо престаревшемуся от новаго обновитися,

и недоужному от врача исецелитися,

и оумершему от живота воскреситися,

и осужденому подъ грехомъ от безгрешного свободитися,

и тленному от нетленного обезтленитися,

и земному от небесного вознесетися… (304 адв.)

Канструкцыю “тленный – нетленный” аўтар абнаўляе і пашырае, стварае паліптотан “тленному от нетленного обезтленитися”, які надае пропаведзі павышаную экспрэсіўнасць.

Выказванні біблейскіх герояў, псалмы з‘яўляюцца асновай і выклікаюць розныя асацыяцыі і аналогіі. Напрыклад, псалом “Восшёл Бог при восклицаниях, господь при звуке трубном” (46, 6) Цамблак распаўсюджвае, абагульняе і пашырае ў адносінах да света:

…взыдъ Богъ в воскликновеніі,

господь во гласе трубне,

и паче в лепоту,

достояше бо цареви съ воскликновениемъ

всходъ имети,

воскликновеніе бо воспроведаніе и

возношеніе народное есть

на царехъ бываемо и победителехъ (306 адв.).

Ключавое слова перыяду “воскликновеніе” у інтэрпрэтацыі Цамблака з‘яўляецца сродкам вар‘іравання сэнсавага комплексу: псаломнае прароцтва – зямное прызнанне Хрыста. Спалучаючы па прынцыпу градацыі ў вобразе Хрыста цара і пераможцу, прапаведнік сцвярджае яго боскую існасць, а потым паказвае яго ўзнясенне на неба: “мыслены силы славяхоу, воспеваху, хваляху трисотую песнь, приношаху дароношеніе, дивляхуся толикому восхожденію, … и с плотію владычески восходяща от земля, и трепетомъ одержими, горнъшамъ силамъ врата взяти повелъааху” (306 адв.).

Цамблак акцэнтуе ўвагу слухачоў на тым, што Хрыстос пакутуе дзеля выратавання чалавека: “Но почто окровавлены и пронзены оуды носиши, бесстрастный божеством? Точило, – глаголааше, – истоптахъ единъ, кровь свою излияхъ единь за всехъ…” (307). Выкарыстоўваючы сінанімічную, цытатную і метафарычную ампліфікацыю, Цамблак знаходзіць “агульнае, абсалютнае і вечнае ў прыватным, канкрэтным і чалавечым… хрысціянскія ісціны ва ўсіх з‘явах жыцця”^[10]. Пропаведзі Г. Цамблака ўражваюць веліччу духоўнага сэнсу, глыбінёй пазнання і прыгажосцю выказвання.

Даследчыкі царкоўнай музыкі адзначаюць, што Цамблак увёў у беларускіх храмах балгарскі распеў^[11]. Захаваўся адзіны духоўны верш Г. Цамблака “На Успенне Багародзіцы”, які ўяўляе сабой сінтэз гімна, слова і музыкі. Пачынаецца верш традыцыйным кукуліем:

Днесь владычіца і Богородица,

пресвятая Дева царица,

преходит от земных к премирным,

ко царю царъствующему,

к сыну своему и Богу^[12].

Урачыстасць і глыбокі сэнс падзеі перадаюць рытарычныя воклічы і хайрэтызмы, чаргаванне ікасаў і кандакаў.

Радуйся двере жизни,

Радуйся горо присьнная,

Радуйся мосте приводяй всьх,

Иже вьрою Твоё преставление чтущая къ вечному.

Подобает бо ти матери Божии,

Яко цариць, царьскими добротами дароноситися (5).

У заключнай частцы верша аўтарскі зварот да Багародзіцы прасякнуты зямнымі клопатамі:

Царице небесная и многопътая Владычице!

Сродна присвоения не забуди и не оскудеи назирающся,

Не забуди царя и град, и люди,

иноци и простии (5).

Безумоўна, пры стварэнні духоўнага верша Цамблак абапіраўся на багаты вопыт антычных рытараў – Рамана Сладкапеўца, Грыгорыя Вялікага, Іаана Дамаскіна, Іаана Златавуста^[13].

Творы Г. Цамблака шырока перапісваліся праваслаўнымі манахамі, бо ў іх асвятляліся праблемы, якія хвалявалі ўвесь хрысціянскій свет. Кніжнікі Супрасльскага, Слуцкага Свята-Троіцкага, Жыровіцкага, Аршанскага, Лаўрышаўскага манастыроў на працягу XV–XIX стст. уключалі творы Г. Цамблака ў розныя тыпы зборнікаў.

У Архангельскім зборы БАН захавалася “Кніга Цамблака” (утрымлівае 18 “Слоў”), якая напісана беларускім скорапісам XVII ст. На беларускіх землях ён таленавіта развіваў традыцыі ўрачыстага красамоўства Кірылы Тураўскага, таму па сваёй ідэйнай накіраванасці, тэматыцы і жанрава-стылістычных асаблівасцях яго “Словы” не толькі адпавядалі зменам у духоўным жыцці беларускай народнасці, але і добра ўпісваліся ў мастацкія традыцыі агульнахрысціянскага аратарскага майстэрства.