Мікола Хаўстовіч

ПРЫТЧА Ў ТВОРЧАСЦІ ЯНА БАРШЧЭЎСКАГА

Творчасць Я. Баршчэўскага ў беларускім літаратуразнаўстве доўгі час не была належным чынам прачытаная. Бо нельга з дапамогаю крытэрыяў рэалістычнай паэтыкі ацэньваць рамантычныя творы. І “Шляхціц Завальня”, і “Драўляны Дзядок”, і “Душа не ў сваім целе”, і “Жыццё Сіраты” – гэта шматузроўневыя творы. Бачыць у іх адно толькі фальклорна-этнаграфічны ўзровень, называць іх “напаўфальклорнымі зборнікамі” недастаткова. Хутчэй за ўсё, аніякіх фальклорных запісаў Я. Баршчэўскі не выкарыстоўваў. Пісьменнік не меў патрэбы запісваць іншых. Ён – сам часцінка народа, тая часцінка, якая стварае. У іншых умовах (калі б не атрымаў адукацыі і не быў знаёмы з еўрапейскаю літаратураю) Я. Баршчэўскі, верагодна, стаўся б адным з шматлікіх народных казачнікаў, стваральнікаў беларускага фальклору. Вось гэтае ўменне “ствараць фальклор” у дасведчанага Я. Баршчэўскага ўвасобілася ва ўменне тварыць у фальклорным духу. Гэта дае падставы гаварыць пра “фальклорнасць” “Шляхціца Завальні”. Але дадзеная “фальклорнасць” не раўназначная народнай фальклорнасці. Бо стварае яе абазнаны ў літаратуры чалавек. Таму мы абавязкова павінны ставіць пытанне: дзеля чаго Я. Баршчэўскі пайшоў такім шляхам стварэння мастацкага тэксту? На жаль, з-за панавання ў нашай навуцы пэўных стэрэатыпаў на дадзеную праблему беларуская крытыка бачыць і аналізуе адно толькі паверхневы ўзровень твораў Я. Баршчэўскага. Той узровень, які “с русской точки зрения” характарызаваў напрыканцы ХІХ ст. акадэмік А. Пыпін, які не хацеў і не здолеў заўважыць у “Шляхціцы Завальні” нешта большае, чым этнаграфічнае апісанне Беларусі ды выкарыстанне беларускага фальклору^[1]. Думку А. Пыпіна падтрымаў і развіў акадэмік Я. Карскі^[2], а гэта надзвычай моцна ўплывала на метадалогію аналізу творчасці Я. Баршчэўскага пазнейшымі даследчыкамі. (Адзін толькі В.А. Каваленка ў кнізе “Вытокі. Уплывы. Паскоранасць”^[3] прапанаваў новы шлях вывучэння твораў беларускага пісьменніка сярэдзіны ХІХ ст., на які, аднак, доўгі час не звярталі ўвагі).

Перш-наперш нам трэба памятаць, што творы Я. Баршчэўскага напісаны пад уплывам рамантычнае літаратуры, пад уплывам А. Міцкевіча. Трэба памятаць, што рамантыкі не адно толькі збіралі ды выдавалі фальклор сваіх народаў (такіх, зрэшты, варта называць перадрамантыкамі). Рамантыкі, выкарыстоўваючы айчынную архаіку, пры дапамозе алегорый і сімволікі гаварылі пра нацыянальнае і палітычнае жыццё свайго краю, апелявалі да пачуцця чалавечае і нацыянальнае годнасці, падказвалі шляхі служэння Бацькаўшчыне. Рамантыкі займаліся міфатворчасцю. Ва ўмовах акупацыйнага пераследу рамантыкі мусілі звяртацца да іншасказальных формаў творчасці, да прытчы. Менавіта гэты шлях абраў Я. Баршчэўскі.

Па пэўных прычынах раней (і па зусім незразумелых сёння) пытанне прытчавага характару твораў Я. Баршчэўскага, праблема прытчавасці ў нашай літаратуры зусім не ставілася. Хоць магчымасці для гэтага былі: многія жанры беларускага фальклору (чарадзейныя казкі, казкі пра жывёлаў, балады), паэзія ды проза “нашаніўскага” часу (навелы Я. Коласа, апавяданні М. Багдановіча), а таксама асобныя, хоць і нешматлікія творы нашага часу (В. Быкава) даюць прыдатны і ўдзячны матэрыял дзеля грунтоўнага аналізу алегарычнае сістэмы, уласцівай беларускаму менталітэту.

На нашу думку, Я. Баршчэўскі звярнуўся да жанру прытчы з-за некалькіх прычынаў. Па-першае, яму, выхаванаму езуітамі ў любові да Бібліі, яна была блізкаю, яна была ўзорам літаратурнага твора. Па-другое, у тагачаснай грамадскай атмасферы толькі з дапамогаю алегорый, іншасказанняў можна было ўплываць на чытача (больш дакладна – толькі літаратурны твор прытчавага характару мог трапіць да чытача).

Я. Баршчэўскі пісаў, што “не пераймае формаў, якія любілі пісьменнікі англійскія, нямецкія або французскія”^[4], бо сапраўды не мог ісці іхнім шляхам: тыя тэмы ды праблемы еўрапейскіх літаратураў не былі актуальнымі для Беларусі. Зусім верагодна, што ён мог напісаць мастацкі твор (ці шэраг твораў), дзе расказаў бы пра жыццё беларускага грамадства. Перадусім, ён добра ведаў гэтае жыццё: як у асяроддзі пецярбурскіх беларусаў, так і на Бацькаўшчыне. Але проста расказаць пра тое, што ён ведаў, Я. Баршчэўскаму было мала. Яшчэ раз паўторым: стварэнне літаратурных тэкстаў на ўзор заходнееўрапейскага прыгожага пісьменства было неактуальным для Беларусі, для краю, які не меў дзяржаўнасці, над якім вісела пагроза поўнае асіміляцыі. Зусім відавочна, што патрыёт роднага краю Я. Баршчэўскі мусіў шукаць пэўныя шляхі дзеля звароту да розуму ды сэрцаў сваіх суайчыннікаў.

Мы не ведаем, хто і што паўплывала на пісьменніка. Верагодна, асноўную ролю тут адыграла творчасць Генрыка Равускага. Якраз ягоны літаратурны талент, ягоная літаратурная праца і з’явіліся тым штуршком, які змусіў Я. Баршчэўскага звярнуцца ў сваёй творчасці да да тае ж тэмы, якую выдатна адлюстраваў ва “Успамінах Сапліцы” вядомы тагачасны пісьменнік. А падцэнзурныя ўмовы штурхалі Я. Баршчэўскага на адзінамагчымы шлях – шлях прытчы.

Зрэшты, пэўную ролю Р. Падбярэскага таксама нельга адмаўляць у гэтай справе. Згадаем ягоныя “Лісты пра Беларусь”^[5]. Р. Падбярэскі, дзякуючы сваім сувязям з славянафіламі (прынамсі, у маскоўскі перыяд свайго жыцця), ведаў пра нацыянальна-вызвольную барацьбу паўднёва-славянскіх народаў, ведаў пра ролю літаратуры ў тагачасным грамадскім руху.

Такім чынам, скіраванасць Г. Равускага на адлюстраванне гістарычнага мінулага дапаўнялася скіраванасцю Р. Падбярэскага да выяўлення ў літаратуры народна-нацыянальных адметнасцяў. Усе гэтыя “падказкі” трансфармаваліся ў Я. Баршчэўскага ў цэласную сістэму, у аснове якое – беларуская нацыянальная ідэя. Абраўшы гутаркова-гавэндны стыль за вонкавую форму твора, пісьменнік здолеў укласці ў гэтую форму не ўласцівыя ёй асаблівасці. Гутаркі-гавэнды Я. Баршчэўскага выяўлялі сябе ў двух планах, двух узроўнях. Адзін – побытавы, паверхневы, звязаны са стылізацыяй беларускага фальклору, “беларускага жыцця” – выступаў як узровень прафаннага. Другі – алегарычны і сімвалічны, глыбінны, які мог заўважыць і зразумець толькі пасвечаны ў таямніцу, толькі здольны чытаць між радкоў – выконваў функцыю сакральнага. Першы выконваў у падцэнзурным выданні ролю прыкрыцця, другі праз дыдактыку прытчы, праз алегорыю і сімволіку падымаў тыя ж праблемы, што і вялікая рамантычная літаратура.

Цесная сувязь з кансерватыўна-шляхецкім асяроддзем “Tygodnika”, з аднаго боку, і ўплыў патрыятычнага руху (стымуляванага рамантычнаю літаратураю), з другога, абумовілі напісанне Я. Баршчэўскім твора, прадыктаванага рамантычнай ідэалогіяй. “Шляхціца Завальню”, а таксама іншыя творы Я. Баршчэўскага другое паловы 40-х гг. нельга даследаваць без уліку ўсяе культуры эпохі і ў той жа час недастаткова інтэрпрэтаваць яго толькі з умоваў эпохі, бо мы ніколі не зразумеем ягоныя сэнсавыя глыбіні. На думку М.М. Бахціна, вялікія творы, дзякуючы сваім сэнсавым глыбіням, жывуць стагоддзі. Сэнсавыя скарбы, укладзеныя аўтарам у ягоны твор, ствараліся і збіраліся стагоддзямі: яны прысутнічалі ў мове (літаратурнай і народнай), у разнастайных формах народнае культуры, міфалогіі, у сюжэтах, вытокі якіх у сівой мінуўшчыне, у народных формах мыслення. Кожны вялікі твор будуецца з формаў, абцяжаных сэнсам. Бо ў кожнай культуры мінулага закладзены вялікія сэнсавыя мажлівасці, якія могуць быць не раскрытымі, не ўсвядомленымі, не выкарыстанымі на працягу ўсяго гістарычнага жыцця дадзенае культуры^[6]. Аднак, раней ці пазней сэнсавыя значэнні мастацкага твора раскрываюцца. І кожная эпоха адкрывае ў вялікіх творах мінулага новыя сэнсы; гэтыя творы з часам узбагачаюцца новымі значэннямі, творы растуць, але растуць за кошт таго, што сапраўды было і ёсць у гэтых творах і што раней па пэўных прычынах не магло быць усвядомлена, успрынята і асэнсавана, бо сэнсавыя з‘явы звычайна прысутнічаюць ланцэнтна і раскрываюцца толькі ў спрыяльных кантэкстах.

А таму паспрабуем выявіць сэнсавыя глыбіні твораў Я. Баршчэўскага, паспрабуем знайсці гістарычны кантэкст ягоных твораў, які, як вядома, дазваляе адкрыць мастацкія вартасці літаратурнага тэксту. Мы паспрабуем, кажучы словамі Уладзіслава Сыракомлі, “ключом уласнай шчаслівай інтуіцыі расшыфраваць іерогліф паданняў, <…> аднавіць на карціне мінуўшчыны фарбы і контур, якія выцвілі”^[7].

Відавочна, што разгляд твора Я. Баршчэўскага як структурна-кампазіцыйнага і мастацкага адзінства дасць мажлівасць адказаць на шэраг пытанняў. Заўважым: у нашым літаратуразнаўстве цэласнага аналізу “Шляхціца Завальні” яшчэ не праводзілася. Былі адно спробы аналізу асобных кампанентаў паэтыкі, стылю, эйдалогіі і г. д. Асобныя трапныя назіранні даследчыкаў-літаратуразнаўцаў тым не менш не склаліся ў цэласны малюнак і не далі сутнаснае характарыстыкі прозы Я. Баршчэўскага. Глыбінны сэнс твораў пісьменніка ўсё яшчэ застаецца недаступны. Тагачасныя палітычныя ўмовы вымагалі ад Я. Баршчэўскага стараннай кадзіроўкі ідэйна-мастацкае сутнасці сваіх твораў, а неабходнасць уздзеяння на чытача – абавязковага размяшчэння ў тэксце ключоў дзеля дэкадзіроўкі.

Творы еўрапейскага рамантызму, а таксама “Біблія” “падказвалі” Я. Баршчэўскаму шлях да адлюстравання сваіх погладаў на тыя працэсы, што адбываліся ў Беларусі. У адрознасці гэтых поглядаў ад афіцыйных, ад поглядаў сярэдняга “благонамеренного” грамадзяніна імперыі (пра гэта можна даведацца са следчай справы В. Давіда), нягледзячы на нешматлікасць матэрыялу, сумнявацца не даводзіцца. І гэта першы (пазатэкставы) ключ да твораў Я. Баршчэўскага. Усе іншыя ключы мы мусім шукаць непасрэдна ў саміх тэкстах. Надзвычай істотнаю падказкаю з’яўляецца, на нашу думку, вынясенне аўтарам у тытул твора наймення “Беларусь”. Гэты тэрмін, замацаваны царскай адміністрацыяй за пэўнай тэрыторыяй Вялікага княства Літоўскага, успрымаецца пісьменнікам як найменне ягонага роднага краю і становіцца аб’ектам даследавання, аб’ектам ягонае любові і натхнення. Беларусь і беларусы для Я. Баршчэўскага – гэта адметныя, самадастатковыя з’явы ў Сусвеце, у цывілізацыі. Пісьменнік бярэ на сябе адказнасць пазнаёміць чытача з гэтым краем, з “фантастычнай” Беларуссю, расказаць пра Беларусь пры дапамозе фантастыкі – алегорый і сімволікі.

1.  Тэксты пісьменніка ўжо першапачаткова мелі адмыслова-вобразнае адлюстраванне рэчаіснасці. Сутнасць гістарычнае падзеі, яе прычыны і вынікі падаюцца ў сімволіка-алегарычнай форме. І гэтым проза Я. Баршчэўскага адрозніваецца ад народнае казкі, легенды, падання, якія ўзнікалі звычайна як дастаткова рэалістычнае адлюстраванне канкрэтнага факта і былі зразумелыя слухачам як у пэўнай ступені саўдзельнікам ці назіральнікам тае ці іншае падзеі. Фантастыка Я. Баршчэўскага нараджалася на аснове рэальнасці, але большасць чытацкае аўдыторыі, адарванае ад падзеяў некалькімі дзесяткамі гадоў, не заўважала аніякае сувязі між імі. Фантастыка Я. Баршчэўскага была для іх ці то наследаваннем рамантычнае фантастыкі Гофмана, ці то перакладам на польскую мову беларускае народнае творчасці. Відавочна, аўтарам рабілася стаўка на дасведчанага чытача; бо толькі ён мог спасцігнуць сэнс сакральнага пласта твора. Менш абазнаная чытацкая публіка трапляла пад поле ўздзеяння незвычайнае любасці да роднага краю, Беларусі; таго поля, якое актуалізоўвала ў свядомасці заснаваныя на хрысціянскіх традыцыях пачаткі дабра і зла, характэрныя для беларусаў народныя традыцыі і народную філасофію. І ўжо зусім не знаёмы з беларускім краем і народам чытач атрымліваў першапачатковыя звесткі пра Беларусь, яе амаль незакранутую цывілізацыяй культуру, дзіўны і шмат у чым дзікі (адносна адукаванага чалавека сярэдзіны XVIII ст.) лад жыцця (альбо космас) беларуса. Вучоны – фалькларыст ці этнограф – бачыў у апавяданнях Я. Баршчэўскага свет беларускіх прымхаў і забабонаў.

2.  Мы не ведаем, наколькі чытацкае ўспрыняцце твора задавальняла аўтара: ён не пакінуў, здаецца, аніякіх допісаў на гэты конт, як, зрэшты, і не даў тлумачэння (каментару, высноў і г. д.) сваім апавяданням-прытчам, не пастараўся данесці іх нашчадкам. У падцэнзурным выданні ён не мог ісці шляхам байкапісца, які ў апошняй страфе свайго твора звычайна акрэсліваў кола закранутых праблемаў; не мог ён ісці шляхам Гофмана, які напрыканцы сваіх аповесцяў расшыфроўваў сваю алегорыю; не мог выкарыстаць дзеля гэтага паэтыку прытчаў “Новага запавету”: апошні кампанент прытчы – тлумачэнне – у Я. Баршчэўскага адсутнічае.

3.  Дадзеныя акалічнасці, надаючы твору (увогуле, усёй прозе) Я. Баршчэўскага арэол таямнічасці і нават алагічнасці асобных апісанняў, прыцягваюць нашу ўвагу, але, бясспрэчна, патрабуюць грунтоўнага аналізу, каментару, дэкадзіроўкі тэксту. Літаратуразнаўчы аналіз творчасці Я. Баршчэўскага праз прызму міфалагічнага гістарызму дапаможа высветліць шмат якія аспекты паэтыкі пісьменніка, высветліць ягоныя мастацкія прыёмы адлюстравання рэчаіснасці.

Вядома, асобныя раздзелы “Шляхціца Завальні” цалкам падыходзяць пад вызначэнне “прытча”, але калі прыгледзецца больш уважліва, дык ледзь не ўсе апавяданні адпавядаюць патрабаванням гэтага жанру^[8]. І сапраўды, як і належыць прытчы, у Я. Баршчэўскага яна ўзнікае толькі ў пэўным кантэксце і звычайна не мае развітага сюжэта, аднак нясе пэўны сімвалічны змест. Прытча Я. Баршчэўскага напоўнена рэлігійнаю маралістыкай. Паэтыка прытчы Я. Баршчэўскага падпарадкоўваецца законам сярэднявечнае хрысціянскае прытчы; звычайна адсутнічае апісальнасць мастацкае прозы заходнееўрапейскага тыпу: прырода і рэчы выкарыстоўваюцца надзвычай рэдка, дзеянне характарызуецца амаль поўнаю адсутнасцю дэкарацый. У пераважнай большасці выпадкаў героі прытчаў Я. Баршчэўскага не маюць “характара”. Не маюць героі (за рэдкім выключэннем) і партрэтнае характарыстыкі. Двух-трох штрышкоў пісьменніку звычайна дастаткова, каб вылучыць свайго героя з кола дзеючых асобаў. Часам гэтыя штрышкі замяняюць герою ўласнае імя. Напрыклад: “З’явіўся ў нашым маёнтку – невядома адкуль – нейкі дзіўны чалавек. І цяпер яшчэ памятаю аблічча, твар ды адзенне яго: нізкі, худы, заўсёды бледны, вялізны нос, як дзюба драпежнае птушкі, густыя бровы, пагляд яго – як у чалавека ў роспачы ці вар’ята, апранахі яго – чорныя і нейкія дзіўныя, зусім не такія, як у нас носіць пан ці ксёндз; ніхто не ведаў, ці быў ён свецкі, ці манах які, з панам размаўляў на нейкай незразумелай мове. Пасля адкрылася, што быў гэта чарнакніжнік…” [І, 24].

Калі аўтару ў іншай прытчы патрэбны зноў гэты герой, дык ужо можна даць і карацейшую ягоную партрэтную характарыстыку: “Чалавек на танюсенькіх нагах, худы, вочы круглыя, дробным і вострым тварам падобны да птушкі” [ІІІ, 17]. Або: “Нейкі згорблены старац у чорнай вопратцы; твар бледны, ясныя вочы свяціліся з-пад густых броваў” [ІІІ, 53]. Ці яшчэ: “Худы, заўсёды бледны, нос велізарны, бровы густыя, пагляд як у вар’ята, вопратку меў чорную, доўгую і нейкую дзіўную” [IV, 27]. Большасць іншых герояў Я. Баршчэўскага маюць уласныя імёны. Але зноў жа – пры амаль поўнай адсутнасці апісання партрэта і характара.

Паспрабуем прааналізаваць схему пабудовы прытчаў Я. Баршчэўскага. Яна ўяўляецца нам наступным чынам. З пэўнага краю (аднекуль звонку) з’яўляецца на Беларусь “госць”. Ён непадобны на тутэйшых людзей (гл. ягонае апісанне вышэй); ён прыйшоў уплываць на насельніцтва гэтага краю, згуртоўваць сабе прыхільнікаў. Звычайна ён звяртаецца да пэўнае катэгорыі людзей, асобаў з пэўнымі асаблівасцямі характару (хоць і тут ёсць выключэнні). Аўтар называе яго чарнакніжнікам, чорным госцем, падкрэслівае гэтым самым яго пэўныя мажлівасці ўплываць на іншых. Праз нейкі час чарнакніжнік знікае (часцей за ўсё яго выганяюць ці ён, адчуўшы небяспеку, уцякае сам), але пасля сябе пакідае плады свае працы: яго падвопытныя становяцца зусім іншымі, бо да сваіх ранейшых заганаў яны атрымліваюць яшчэ заганы (з гледзішча здаровай беларускай маралі) і ад навукі “чорнага госця”. Гэта прэамбула ўсіх апавяданняў-прытчаў у “Шляхціцы Завальні”. У саміх жа прытчах пісьменнік даследуе лёс сваіх суайчыннікаў – прыхільнікаў чарнакніжніка; тых, каго чарнакніжнік спакусіў або яны былі змушаны звярнуцца да яго, пайсці да яго на службу. Лёс гэтых прыхільнікаў чарнакніжніка зазвычай трагічны: апынуўшыся па-за грамадствам, грамадою, яны або гінуць (як Карпа з апавядання “Пра чарнакніжніка і пра цмока, што вылупіўся з яйка, знесенага пеўнем”, ці Васіль з апавядання “Зухаватыя ўчынкі”), або мусяць перабірацца ў “краіну чарнакніжніка” (як пан Скамароха з апавядання “Белая Сарока”), або ім наканавана пакутаваць за здраду, учыненую ці то дабраахвотна (як Альберт з апавядання “Вогненныя духі”), ці то несвядома (як Марка з апавядання “Ваўкалак”). Пры дапамозе гэтае трагічнасці Я. Баршчэўскі папярэджвае сваіх суайчыннікаў: не будзе шчасця тым, хто здрадзіў свайму краю; не прынясуць карысці трыццаць срэбраннікаў таму, хто згодны часам за дробязь служыць акупантам; што хлеб калабаранта – горкі.

Прытчавы характар мае ўся проза Я. Баршчэўскага, але асобныя фрагменты, “гісторыі” з апавяданняў найбольш яскрава выяўляюць сябе як прытчы. Паспрабуем ахарактарызаваць некаторыя з іх. Напрыклад, ужо ў першым апавяданні – “Пра чарнакніжніка і пра цмока, што вылупіўся з яйка, знесенага пеўнем” – знаходзім цэлы шэраг “гісторый”, якія ў жанравых адносінах з’яўляюцца прытчамі.

4.  Я. Баршчэўскі запазычвае з фальклору матыў продажу чалавекам д’яблу душы. Шматзначнасць дадзенага паняцця выкарыстоўваецца пісьменнікам надзвычай удала: ягоны абстрактна-абагульнены аспект (прадаць душу д’яблу – г. зн. перамяніцца, стаць іншым чалавекам; за пэўную плату, за пэўныя выгоды пайсці на службу да таго, хто не ўспрымаецца большасцю грамадства як дабро, як дабрачыннасць) набывае дадатковае адценне – здрадзіць сваім.

Цікава, што пасля сцвярджэння “пан, а пасля пахолак, прадалі свае душы д’яблу” [І, 24] пісьменнік, апавядаючы пра тое, як гэта сталася, кажа пра з’яўленне ў маёнтку чарнакніжніка, які “вучыў пана рабіць золата і іншыя штукі ад нячысціка” [І, 24]. Фактычна, Я. Баршчэўскі ставіць знак роўнасці паміж чужынцам-чарнакніжнікам і д’яблам. Увогуле, сам працэс “продажу душы”, змовы пана і лёкая з д’яблам перадаецца пры дапамозе трох гісторый-здарэнняў, нібыта бачаных уласнымі вачыма апавядальнікам – “чалавекам немаладых гадоў”. Афармляюцца дадзеныя гісторыі як прытчы – кароткія ўстаўныя апавяданні алегарычнага характару. Першая з іх – назавём яе ўмоўна “Пра жабу-рапуху – вартаўніка” – апавядае пра першыя сустрэчы пана К. Г. з чарнакніжнікам-д’яблам, іх сакрэтныя перамовы. Пісьменнік, не маючы мажлівасці расказаць пра сутнасць гэтых перамоваў, падае асобныя дэталі і элементы дадзенае праявы. Ён імкнецца падкрэсліць незвычайнасць і таямнічасць таго, што адбываецца ў панскім доме: у поўнач гарыць святло ў пакоі, на панадворку снуюцца “кажаны і нейкія чорныя птушкі” [І, 24], на дах апусцілася сава, якая “то рагатала, то плакала, нібы немаўля” [І, 24]. Чытачу даводзіцца думка, што анічога добрага тутэйшым людзям нарады ў панскім доме не прынясуць, бо нячыстая сіла заўсёды неспрыяльная да грамады. Тое, што чыніцца ў панскім доме, трымаецца ў вялікім сакрэце. Гэты аспект пісьменнік удала выяўляе праз імкненне маладога селяніна, начнога ахоўніка, дазнацца, якія таямніцы хавае пан ад сваіх людзей. На ягоным шляху да праўды з’яўляецца страшыдла – велізарная жаба-рапуха. Гэты адмысловы вартаўнік, які “страляе” “вогненным позіркам” [І, 25] у праціўніка, надзейна ахоўвае таямніцу пана і яго госця-чарнакніжніка. Маладому селяніну даводзіцца ратавацца ўцёкамі, а таксама звяртацца да Божае апекі: “я прачытаў “Анёла Божага” [І, 25]. І, нарэшце, пэўная перамена (“заспяваў певень”) адводзіць ад яго небяспеку. Гісторыю дзейнасці чарнакніжніка ў тутэйшым краі пісьменнік пачаў менавіта з гэтага выпадку. Відавочна, ён даваў зразумець чытачу, што на першым этапе чужынец заключыў таемныя дамовы з асобнымі прадстаўнікамі краю.

Зусім верагодна, што Я. Баршчэўскі хацеў сцвердзіць думку пра няроўнасць (непарытэтнасць) бакоў, якія заключылі гэтую дамову. Дзеля гэтага ён падае яшчэ адно здарэнне з удзелам чаранакніжніка – прытчу “Пра гадзюку на правай руцэ”. Пісьменнік некалькімі штрыхамі стварае малюнак запалохвання чарнакніжнікам пана К. Г.: “на старым вывернутым дрэве сядзіць пан, каля яго стаіць чарнакніжнік і трымае за галаву велізарную гадзюку, якая абвіла яму правую руку” [І, 25]. У чытача складаецца ўражанне, што панскі госць палохае свайго гаспадара, пагражае яму, хоць аўтар і не дае тэкставага пацвярджэння гэтаму. Ён проста “хаваецца” за апавядальніка-селяніна, які не можа паведаміць, што адбылося пасля, бо ён “ад страху ўцёк” [І, 25].

5.  Тэма дамовы, калі бакі знаходзяцца ў няроўных умовах, прасочваецца і ў трэцім здарэнні-прытчы “Пра чары чарнакніжніка”. Мы маем на ўвазе тое, што тутэйшыя – пан і Карпа – не маючы моцы вытрываць дзействы чарнакніжніка, “знепрытомнелі і паваліліся на дол” [І, 26]. Нават для іх, служкаў-саюзнікаў нячысціка, тое, што нёс чарнакніжнік у край, аказалася страшным і непрымальным. Яны, відаць, і не дапускалі, што іхні кампаньён можа пайсці так далёка. Перадусім, для іх было нечаканасцю, калі чарнакніжнік сабе на дапамогу выклікае “сваё войска”: “нейкія страшыдлы запоўнілі ўсё неба, нейкія звяры, падобныя да медзведзянят, дзікоў і ваўкоў, бегалі вакол” [І, 26]. Дадзеная акалічнасць стварае ўмовы для разрыву паміж тутэйшым панам і чарнакніжнікам. Я. Баршчэўскі пераде гэта пры дапамозе метафары непрытомнасці ад страху пана К. Г. і Карпы, падзей “страшнае ночы”, пасля якое чарнакніжнік знікае.

Некалькі прытчаў можна вылучыць у другім апавяданні, якое называецца “Зухаватыя ўчынкі”. Першая – умоўна назавем яе – “Пра лесуна”, здавалася б, цалкам не характэрная для хрысціянскага светапогляду пісьменніка: ён мусіў ухваляць героя за спробу пакараць лесуна. Як-ніяк лясун – гэта прадстаўнік не Боскае, а злое сілы. Аднак, відавочна, што тут мы маем справу з уплывам на Я. Баршчэўскага народных (паганскіх) прымхаў. З’яўленне лесавіка для сялян-касцоў – “дзівосы нечуваныя”: “Лясун ідзе па пушчы, галава вышэй за хвоi, а перад iм выбягаюць на поле велiзарныя чароды вавёрак, зайцоў ды iншых звяроў; у небе засцяць сонца, адлятаючы прэч, цецерукi, курапаткi ды iншае птаства. Лясун выходзiць з лесу, ператвараецца ў карузлiка, i адразу ж з поля i лугоў паднялiся матылi i iншая жамяра, i як бы цёмная хмара закрыла нашу ваколiцу” [І, 52]. Ключ да гэтага малюнка знаходзім у іншым месцы: “Лясны бог – пан дзiкiх пустэльняў; каб чалавечны зрок не мог яго ўгледзець, ён пад размаiтымi выглядамi хаваецца ў сваiх уладаннях; мiнаючы лугi, так змяншаецца, што яго нельга ўбачыць у густой траве; iдучы праз пучшы, раўняецца з самымi высокiмi хваiнамi. Ён апякун звяроў i лясных птушак. Кажуць, што бачылi велiзарныя чароды вавёрак, якiх лясны бажок перапраўляў з аднае пушчы ў другую; ён рабiў гэта, каб выратаваць iх ад агню, бо прадбачыў, у якiм баку выбухне пажар” [І, 9]. Лесавік – лясны бог! А таму Васілёвы ўчынак варта разглядаць як блюзнерства. Камень, кінуты ў лесавіка, – гэта зухаватасць, якая “наводзіць няшчасце”. Відавочна, мы маем права характарызаваць Васілёвы ўчынак у алегарычным плане як выступ супраць сваіх традыцый, веры, звычаяў. Герой не разумее “свайго” (Я. Баршчэўскі падае гэта наступным чынам: “Я рады, што ў шатана добра пацэліў, няхай не выганяе з нашых лясоў птушак і звяроў” [І, 52]. Васіль успрымае дабро, якое чыніць лесавік – ратуе ад пажару насельнікаў лесу, як зло). Не разумеюць свайго і тыя, нешматлікія пакуль, аднадумцы Васіля, якія ўхваляюць ягоны ўчынак. А вось дасведчаныя людзі папярэджваюць: “Выгараць тут лясы і пушчы, будзе паморак на жывёлу, але і табе, Васіль, не пройдзе гэта беспакарана” [І, 52].

Аднак першы крок да здрады зроблены. Другі, безумоўна, павінен быць больш акрэсленым і канкрэтным. Пісьменнік называе яго “яшчэ страшнейшым” і афармляе яго як прытчу “Пра слуп-віхор”. Тут у надзвычай лапідарнай форме Я. Баршчэўскі апавядае пра сувязь Васіля з нячыстаю сілаю, якая на гэты раз выступае ў выглядзе слупа-віхору. Васіль, відавочна, мае блізкія дачыненні з ёю. Гэты ўчынак героя моцна напалохаў аднавяскоўцаў: “ніхто яму слова не паспеў сказаць”, бо ўсе зразумелі, што ён запанібрата з духам праклятым” [І, 53]. Ранейшыя знаёмыя нават уцякаюць ад Васіля. А вось вышэйшы клас грамадства – пан і аканом – не хочуць “гэтаму даваць веры” [І, 53]. Складваецца ўражанне, што адукаваны клас з асветніцкаю пагардаю ставіцца да старадаўніх прымхаў і забабонаў. Аднак магчыма і іншая трактоўка ўчынкаў Васіля. Ёсць падставы казаць пра патуранне пана і аканома кантактам героя з нячыстаю сілаю. Прычым патуранне таемнае, бо на словах кіраўніцтва нібыта і не ўхваляе падобнае. Дадзены аспект Я. Баршчэўскі выдатна падкрэслівае ў размове Васіля з панам: селянін не прызнаецца ў сваіх дачыненнях з д’яблам, людскія пераказы ён называе хлуснёю і плёткамі. І пану гэтага дастаткова.

Але не дастаткова простаму люду, які праз прызму свае веры бачыць здраду Васіля. Як вышэйшае выяўленне гэтае здрады – адступленне героя ад Бога. Аўтар зазначае: Васіль “смяяўся з усяго, усім пагарджаў ды ішоў заместа імшы ў карчму” [І, 53].

Гісторыя пра “Камень Зміёвы” аформлена пісьменнікам як прытча “Бітва на пагорку”. Ужо з самага пачатку тэкста алегарычнае паддаецца вытлумачэнню. “Аднаго разу ўлетку ў цiхую, пагодлiвую ноч з поўначы на поўдзень ляцеў, палаючы агнём, Цмок, нёс нiбыта з сабою шмат золата i срэбра грэшнiку, якi прадаў д’яблу душу” [І, 55]. На дапамогу прыходзіць аналагічнае месца з перашага апавядання: тут, відавочна, цмок нясе плату не Карпу, а нейкаму іншаму. Аднак прыняўшы гэтую падказку, мы ўспрымаем цмока не проста як фантастычную істоту, а як вобраз, прататып якога аўтар убачыў у рэчаіснасці. Удакладненне, што цмок ляцеў з поўначы на поўдзень, цалкам адпавядаючы касмаганічнаму рытуалу, узмацняе рэалістычнасць фантастычнага вобраза. Больш складаныя дачыненні з рэальнасцю мае другі герой прытчы. Ён, нават не названы па імені, не акрэслены ў прасторы і часе, выступае як дабро, як вышэйшая справядлівасць, што мае права караць тых, хто нясе зло. Паганскі Пярун замяняецца Я. Баршчэўскім “промнем нябеснага святла” [І, 55–56], якое імгненна ператварае нячысціка ў камень, накшталт магільнага. Зусім лагічна ў падачы пісьменніка, што золата і срэбра самі хаваюцца ў зямлю на пагорку, каб потым з’яўляцца ўначы ў розных постацях. Пералік гэтых постацяў Я. Баршчэўскі пачынае з Плачкі, “якая выцірала сабе слёзы агнёваю насоўкаю” [І, 56], а потым згадвае карузлікаў і чорных казлоў, што скакалі на пагорку. Пры дапамозе палярнасці (слёзы, плач і скокі, весялосць) пісьменнік размяжоўвае тыя з’явы, якія здараюцца на пагорку. У іх розная крыніца паходжання. І калі карузліка і чорных казлоў, заўсёдных ахоўнікаў скарбаў нячысціка, лагічна будзе звязаць з цмокам, то, бясспрэчна, Плачка выклікана затрачанай энергіяй “промня нябеснага святла”. Яна плача па тых фатонах святла, якія загінулі, знішчаючы цмока.

Беларусы па-рознаму ўспрымаюць “Камень Зміёвы”. Для адных – гэта святое месца, і яны бачаць тут Плачку. Іншыя праз пасрэдніцтва гэтага “Камня Зміёвага” маюць доступ да нячыстае сілы. Забыццё, беспамяцтва прыводзіць да немажлівасці ўспрымаць святое. Яны моляцца на золата і срэбра. І не істотна для іх, што здабыць скарбы, якія нёс колісь цмок здрадніку, можна толькі прадаўшы душу д’яблу, г. зн, здрадзіўшы.

Васіль, у пэўнай ступені змушаны акалічнасцямі, адважваецца зрабіць яшчэ адзін крок ад сваіх суайчыннікаў. Ён ідзе здабываць скарбы, г. зн. ён ідзе на службу да нячыстае сілы. Метафарычна Я. Баршчэўскі паказвае гэта наступным чынам: “Васіль бачыць, як снуюцца перад iм зданi, паўзуць з-пад каменя, сыкаючы, вужы, скачуць у скрутах вакол страшыдлы з сабачымi галовамi i казлiнымi нагамi. Васiль смела паглядаў на гэта, мяркуючы, што зараз яму пакажуцца скарбы” [І, 56].

Аднак на гэты раз надзеі Васіля не спраўджваюцца: наладзіць сур’ёзныя дачыненні з д’яблам перашкодзілі аднавяскоўцы. Апякун Антон хоць і выракся хлопца, але ўсё ж просіць самага паважанага чалавека ў вёсцы Марціна “адлучыць маладзёна” ад прывязанасці да нячыстае сілы. І Марцін спыняе Васіля “на парозе багацця”. Ды, відавочна, ненадоўга. Васіль ужо пабратаўся з нячысцікам; яму ўжо не даспадобы тое шчасце, якое можна набыць “пачціваю працаю”. Герой адмаўляецца ад шляху, якім ідзе большасць ягоных аднавяскоўцаў, але ён усё яшчэ не страчаны цалкам для грамады. Ён аступіўся, яго вабіць да сябе зло, але аўтар учынкамі шляхетных людзей імкнецца стрымаць Васіля ад канчатковага падзення.

У Я. Баршчэўскага пераход ад тэкстаў з няўлоўнымі, ледзь бачнымі прыкметамі алегорыі да аповядаў з відавочнымі рысамі іншасказання, прыпавесці адбываецца хоць і раптоўна, але ён падрыхтаваны ўсёй папярэдняю апавядальнаю манераю пісьменніка.

Характэрна, што Я. Баршчэўскі падбірае дзеля гэтага адмысловага апавядальніка і – самае цікавае – з’яўляецца ён пасля сімвалічнае сцэны: Янка, пляменнік шляхціца Завальні, апавядае пра заснаванне горада Рыма. Тут бачыцца нам яшчэ адзін аўтарскі ключ: агульнавядомая легенда пра ўзнікненне сталіцы славутае імперыі праецыруецца на фантастычныя ўяўленні беларусаў пра свой радавод, пра свой пачатак, пра Плачку, – пра тое, што павінна стаць аб’ектам прыцягнення розумаў і сэрцаў патрыётаў краю.

Апавядаць пра сакральнае Я. Баршчэўскі даручае сляпому Францішку. Сляпому, які “прозрел”, які стаў бачыць, ці, больш дакладна, разумець тое, чаго фізічна здаровыя людзі не разумеюць. Фізічны недахоп Францішка асацыіруецца з нацыянальнаю абмежаванасцю беларусаў, недаразвітасцю іхняе нацыянальнае памяці (а можа, нават і бяспамяцтвам), нацыянальнага пачуцця. Гэтыя якасці беларусаў Я. Баршчэўскі, бясспрэчна, лічыў заганнымі, лічыў недахопам. Яны былі для яго накшталт фізічнае слепаты Францішка.

Біблейскі архетып слепаты, узмоцнены народнымі ўяўленнямі пра прарочыя мажлівасці жабракоў-лірнікаў, дапамагае Я. Баршчэўскаму стварыць вобраз прапаведніка. Таго, хто павінен данесці да “сляпога люду” “жывыя праўды” (А. Міцкевіч). Таго, хто лічыць ніжэй чалавечае годнасці займацца адно толькі задавальненнем фізічных патрэбаў, клапаціцца адно толькі пра фізічнае выжыванне, дастасоўваючыся да прыроднага і сацыяльна-грамадскага асяроддзя.

Прытча пра Плачку-Беларусь актуалізуе дзеянне ў пустой каплічцы (шырэй – Царкве). Безадноснасць хранатопу ў гэтым апавяданні невыпадковая. Пустая каплічка сімвалізуе Унію, знішчэнне якое ў Беларусі пачалося ў 70-я гг. ХVIII ст. і ледзь не цалкам завяршылася напрыканцы 30-х гг. ХІХ ст.

Напачатку ўвёўшы Плачку ў колісь жылы дом, уславіўшы гэтым самым шляхетнае жыхарства краю, пісьменнік тут жа нагадвае пра веру, пра святыню. Характэрна, што ў пустым доме Плачка рассыпае срэбра, а ў пустой каплічцы – золата. Адбываецца своеасаблівая пераарыентацыя: у дыялагічнай сувязі Чалавек–Царква пры дапамозе рэчыва-каштоўных знакаў (срэбра–золата) другому кампаненту надаецца значэнне першаснасці.

У наступнай частцы прытчы пра Плачку дзеянне адбываецца яшчэ ў адным асяродку-цэнтры тагачаснага грамадства – панскім маёнтку ці то месцазнаходжанні ўладных структураў – замку. А, як вядома, улада часта асацыіравалася ў беларусаў з сістэмай падняволення і вязніцай. Прыгадайма Купалава:

Менавіта на гэтую функцыю беларускае ўлады ў мінулым звяртае тут увагу Я. Баршчэўскі. Праз шэраг дэталяў пісьменнік падкрэслівае дадзены аспект: Плачка вешае на руіны замка “вянкі палёвых красак”, садзіцца на камень і, ламаючы рукі, заліваецца слязьмі, плача па сваіх дзецях. Гэта пакаянне Плачкі за ўчыненыя колісь несправядлівасці ў дачыненні да ўласных падданых. Толькі вось цяпер амаль ніхто не ўспрымае Ейнае пакаянне, ніхто не разумее, “што за ўсім гэтым хаваецца” [ІІ, 60]. У лепшым выпадку, Плачцы спачуваюць, спрабуюць пайсці на кантакт з Ёю. Але большасць лічыць з’яўленне духа Плачкі-Беларусі за праяву нячыстае сілы з яе здольнасцю акумуляваць скарбы. І, відавочна, такое ўспрыняцце Плачкі было характэрна для вышэйшага грамадства. Гэта яго прадстаўнікі “думаюць усё жыццё пра выгоду, хочуць, каб чароўны дух спяваў ім толькі пра золата і срэбра” [ІІ, 61]. Дадзены аспект яскрава выступае ў дыялогу пана М. і аканома. Адукаваны пан, бясспрэчна, – гэта не Стары з балады “Рамантычнасць” А. Міцкевіча. Герой Я. Баршчэўскага не адмаўляе існавання духаў. Ён не заяўляе: “не бачу нікога, аднак жа!“ Але ў той жа час ён адмаўляе народнае разуменне дадзенае праявы. Плачка для яго і яму падобных – увасабленне д’ябальскага пачатку, служка пекла, скарбы якога, зрэшты, не пэцкаюць рукі асобным грамадзянам гэтага краю: “Мне ніякі пенязь не шкодзіць” [ІІ, 62]. Гэтая прага золата і багацця, заганная з пункту гледжання сумленнага беларуса-хрысціяніна, адмысловая метафара Я. Баршчэўскага. Хэнць грошай адназначна асуджаецца аўтарам у адпаведнасці з народнай мараллю. Бо, менавіта, з-за гэтага здараюцца ўсе няшчасці. За грошы і золата суседніх дзяржаў (у “Шляхціцы Завальні” – д’ябла, чарнакніжніка, Белае Сарокі, Вялікага Чарнакніжніка) здрадзілі краю магнаты і панства. Такое агульнае меркаванне патрыятычнага беларускага грамадства першых дзесяцігоддзяў пасля падзелу Рэчы Паспалітае. Прычым, яно знайшло сваё адлюстраванне і ў мастацкай літаратуры. Можа, самы яскравы прыклад – камедыя “Вызваленая Літва, альбо Пераход цераз Нёман” Я. Ходзькі, напісаная ў 1812 г. і выдадзеная пад час французскае прысутнасці на тэрыторыі Беларусі^[9].

Матыў пошуку золата ў святых для краю месцах даволі часта сустракаецца ў Я. Баршчэўскага. Тое недатыкальнае, тое, што павінна шанавацца, – руйнуецца асобнымі дэградаванымі прадстаўнікамі народа. Спробы здабыць скарб у гэтых месцых – блюзнерства, самы вялікі грэх. Прадстаўнік ніжэйшага класа аканом, што быў “з засцянковае шляхты, заможны гаспадар, але верыў у тое самае, што і просты люд” [ІІ, 62], імкнецца пераканаць магната, якому служыць. Для яго нараканні Плачкі на руінах замку – “папярэджанне і перасцярога”, “таямніца нам недаступная”. У аканомавых словах пан М. убачыў “жахлівыя прароцтвы”, але гэта яшчэ больш схіляе яго раскапаць руіны (мажліва, знішчыць рэшткі памяці суайчыннікаў). На гэты раз нішчыцца памяць пра тых, хто загінуў ад пакутлівай смерці, пакараны ўладамі за, відавочна, сваю сумленнасць і прынцыповасць (інакш бы не з’явілася тут Плачка). Кайданы, што скоўвалі косці рук і ног пакутнікаў, забраныя панам М. з падземных лёхаў астрога, сімвалічна лучаць уладу мінулую і ўладу сённяшнюю. Іранічна Я. Баршчэўскі заўважае на гэты конт: “з выгляду яны (кайданы. – М. Х.) былі зусім падобныя да цяперашніх” [ІІ, 63].

Малітвы, слёзы і кветкі Плачкі над астанкамі тых, хто несправядліва пакараны, – гэта пакаянне, гэта разуменне свайго граху, учыненага і неўсвядомленага колісь. Толькі апынуўшыся ў эсхаталагічнай прасторы, Плачка здольна асэнсаваць мінулае. Гэтай сваёй якасцю Яна тыпалагічна збліжаецца з прывідам Пана з другое часткі “Дзядоў” А. Міцкевіча, і, адначасна, з беларускімі прымхамі і паданнямі, у якіх ідзе гаворка пра віну чалавека, учыненую пры жыцці, і пра кару пасля смерці. Звернем увагу: калі сяляне пахавалі “косці нябожчыкавыя” ў магіле “і з набажэнствам паставілі велізарны драўляны крыж” [ІІ, 63], Плачка ў хуткім часе перастае з’яўляцца на руінах старажытнага замку. Такім чынам, місія Плачкі ў дадзеным фрагменце заключалася ў актуалізацыі гістарычнае праўды, праўды непрадузятае, бясстаронняе, аб’ектыўнае; спроба паказаць сувязь між ранейшаю несправядлівасцю да падданых і гэтакімі ж дачыненнямі ў грамадстве сёння. Пан М. бярэ на захаванне кайданы не дзеля дакору і папярэджання, а, хутчэй, як наследаванне ўсяго таго негатыўнага, што было, і як апраўданне цяперашняга. У той час, як просты люд спачувае бязвінна замучаным і моліцца за іх, пан М. ганарыцца ўчынкамі свайго, відавочна, продка, які пакараў няшчасных. Спроба Плачкі аб’яднаць у малітве катаў і іхнія ахвяры не мае поспеху. Як і раней, антаганістычны падзел у грамадстве захоўваецца і менавіта ён – прычына гаротнага лёсу Беларусі.

Кожнай з гэтых прытчаў Я. Баршчэўскага, па сутнасці, не хапае завяршальнага кампанента – тлумачэння. Усе яны, нягледзячы на тое, што выглядаюць як закончаныя гісторыі, патрабуюць ключа дзеля дэшыфроўкі. Аўтар, бясспрэчна, разумеў гэта, і таму выкарыстаў у ролі ключа каментар свайго галоўнага героя – шляхціца Завальні: “На маю думку <…> – гэта папярэджанне людзям, каб выправiлi свае норавы. Але прыкра, што людзi цяпер такiя разумныя, што ўсё яны ўжо ведаюць, нi ў якiя цуды не вераць, iм трэба скарбы, каб, не працуючы, мець усё, што толькi заманецца. Яны за золата прададуць усё тое, што нашы бацькi цанiлi некалi даражэй за жыццё” [ІІ, 67].

Заклік “выправіць норавы” мае, апрача літаральнага прачытання (разумення), падтэкставае значэнне, а менавіта, гэта заклік стаць іншым, змяніцца. Гэта заклік не кіравацца на матэрыяльныя выгоды, а верыць у цуды, ці то не прадаваць за золата святыні, не прадаваць тое, што шанавалі продкі – праўду, край, веру. Спроба пляменніка падкарэкціраваць выказванне шляхціца Завальні (прадаўшы за золата шанаванае бацькамі, можна пасля “шмат дабра” зрабіць), сустракае катэгарычнае пярэчанне гаспадара: жыццёвы вопыт падказвае яму, што гэта немажліва. Чалавек, які аднойчы здрадзіў свайму краю і сваёй веры, можа адно толькі шкодзіць сваім. З такімі поглядамі, характэрнымі старэйшаму пакаленню, не заўсёды згаджаецца аўтар. У “Шляхціцы Завальні” няраз паказваецца герой, які, стаўшы на шлях здрады, усё ж знаходзіць у сабе сілы вярнуцца да сваіх.

Перапыненая каментаром шляхціца Завальні нізка прытчаў сляпога Францішка пра Плачку ўрэшце завяршаецца яшчэ адной прыпавесцю, у якой галоўная гераіня выступае ў іншым абліччы. Увогуле, гэта ўласцівы Я. Баршчэўскаму прыём – характарызаваць героя з розных бакоў, паказваць яго ў розных іпастасях, пад рознымі імёнамі, пакідаючы, аднак, адмысловыя рысы, якія паказваюць, што пад размаітымі маскамі адлюстраваны адзін і той жа персанаж.

У прытчы пра сялянскую сірату пісьменнік, праўда, сам ідэнтыфікуе сваіх герояў, дакладней, сваю гераіню, прычым, двойчы. Напачатку апавядальнік – сляпы Францішак – кажа, што “Плачка часта сустракае iх, нiбы сiрата, ва ўбогiм сялянскiм уборы” [ІІ, 68], становіцца на шляху багатых і вучоных паноў, каб звярнуць на сябе ўвагу. І напрыканцы каментатар яшчэ раз удакладняе: гэта тая самая Плачка прыходзіць у абліччы сялянскае сіраты. Такім чынам, Плачка з’яўляецца яшчэ ў адной якасці. Цяпер яна спрабуе закрануць нацыянальныя пачуцці адукаваных беларусаў, прадстаўнікоў вышэйшых класаў. Яе просьбы, яе слёзы перамяняюцца ў крыніцу жывое вады. Паказальна, што Я. Баршчэўскі змяшчае гэтую крыніцу на вяршыні Пачаноўскае гары. Тае гары, прыгажосцю якое ён захапляецца ў аднаіменным вершы, напісаным да 1841 г. Але ўжо тады ў дастаткова рэалістычнае апісанне паэт укладваў філасофскі роздум пра чалавечы лёс і лёс краю^[10].

У “Шляхціцы Завальні”, дзе пісьменнік пастаянна перамяжоўвае фантастыку і рэальнасць, Пачаноўская гара становіцца сакральным месцам: тут моліцца Плачка, тут раскрываецца неба і нябеснае святло азарае гэтае месца, тут слёзы Плачкі ператвараюцца ў жывую ваду. І самае галоўнае, тут, на вяршыні Пачаноўскае гары чалавек, калі нап’ецца з крыніцы і пазнае сялянскую сірату, можа стаць вешчуном, зразумее таямніцы свету.

Зразумець, хто такая Плачка, каб стаць Ейным прыхільнікам, – вось сапраўдны скарб, які належыць, на думку Я. Баршчэўскага, шукаць. Тады чалавек навучыцца “пазнаваць і любіць тое, што ёсць дабро” [ІІ, 67], але багатыя і вучоныя паны адварочваюцца ад Плачкі-сялянскае сіраты гэтак жа, як адварочваюцца ад просталюдзінаў. Навука, сучасная адукацыя і свет выхоўвае карыслівасць у чалавеку. Справы, якія не прыносяць грошай, не займаюць увагу суайчыннікаў. Тым болей, калі гэтыя справы звязаны з забароненым, з тым, што не ўхваляецца ўладамі. Такія справы, па праўдзе, уяўляліся пісьменніку цудам, які “можна разумець сэрцам, а не навукаю” [ІІ, 69].

 

Структура твора, арганізуючым пачаткам якога не з’яўлялася адлюстраванне паслядоўна-падзейнага характару дзеяння, магла мець дастаткова складаную будову. Але ў Я. Баршчэўскага не адвольную. Кампазіцыя “Шляхціца Завальні” вызначаецца прадуманасцю, скіраванасцю на кадзіраванне алегорыі твора. Удала захінаючы казачна-фантастычным, простанародным забароненае, Я. Баршчэўскі ідзе шляхам паступовага выяўлення найбольш істотных момантаў ідэйнае сутнасці кнігі. Напачатку, у першых пяці апавяданнях амаль не паддаецца дэкадзіроўцы (без ключоў, атрыманых у іншых апавяданнях, зрабіць гэта было б увогуле немагчыма) аўтарская алегорыя (нават сумнеўным падаецца іхні алегарызм), бо аўтар выкарыстоўвае прыём “запісу пачутага” – паданняў, легендаў, песняў, бытавых гісторый з сялянскага жыцця. Усімі сродкамі ён імкнецца падтрымаць ілюзію капіравання, надаць сабе рысы фалькларыста-збіральніка. Пісьменнік няраз падкрэслівае, што “гэтыя народныя апавяданні”, якія ён пачуў “з вуснаў простага люду”, падаюцца “ў даслоўным перакладзе” на польскую мову. Ён змяшчае на мове арыгінала народныя песні, фрагменты дыялогаў і выказванні сялян-беларусаў, часта прыводзіць сапраўды народныя легенды і паданні. Ягонае імкненне сцвердзіць ідэю фальклорнасці ўсяго тэксту ўрэшце, здаецца, дасягае мэты. Ілюзію фальклорнасці чытач пераносіць і на ўласнааўтарскі, а не народны сюжэт.

Дасягнуўшы дадзенае ілюзіі, Я. Баршчэўскі паступова закранае і тыя тэмы і праблемы, якія падпадалі пад катэгорыю забароненых: актуалізацыя гістарычнае памяці беларусаў, непрызнанне вынікаў падзелу Рэчы Паспалітае (праз адмаўленне сучаснасці і абагаўленне мінулага), сцвярджэнне права беларусаў на незалежнасць (праз ідэю вяртання да Плачкі-Беларусі і гуртавання вакол Яе). І галоўную ролю ў гэтым адыгрываюць прытчы, што з’яўляюцца складковымі часткамі апавяданняў Я. Баршчэўскага.