Вольга Крычко

МАСТАЦКАЕ АДЛЮСТРАВАННЕ ЧАЛАВЕКА
Ў ТВОРЧАСЦІ КІРЫЛЫ ТУРАЎСКАГА

Свята двухтысячагоддзя Хрысціянства – добрая нагода для таго, каб звярнуцца да вечных пытанняў быцця, галоўнае з якіх лаканічна сфармулявана ў “кнізе кніг” так: “Что есть человекъ, яко помниши и?” (Псалом 143, 3). Хрысціянства, у тым варыянце і выглядзе, у якім яно было прынесена на нашу зямлю, здзейсніла пераварот ва ўспрыманні і разуменні чалавекам самога сябе, сваёй прыроды, існасці, свайго месца ў свеце і грамадстве. Хрысціянства адкрыла “новага чалавека”, які спазнае ўласную сутнасць, адчувае сябе цэнтрам сусвету, прыроды, грамадства, адкрывае ў сабе багаты свет духоўнасці^[1]. Гэтыя працэсы адлюстраваны ў спадчыне дзеячаў Хрысціянскай Царквы, да ліку якіх адносіцца і беларускі пісьменнік Кірыла Тураўскі, пяру якога сёння прыпісваецца больш шасцідзесяці выдатных твораў ранняга славянскага сярэднявечча.

У творах К. Тураўскага даецца шырокае мастацкае адлюстраванне вобраза сярэднявечнага чалавека. Грунтоўнасцю і квяцістасцю знешняй формы вылучаюцца аўтарскія адказы на пытанні, актуальныя для сярэднявечнай асобы і сугучныя духоўным пошукам сучаснага чалавека. Гэта пытанні пра прызначэнне і месца чалавека ў свеце, пра духоўнае і цялеснае (нябеснае і зямное) у чалавеку, чалавечыя дабрачыннасці і заганы. К. Тураўскі, працягваючы лепшыя традыцыі сваіх славутых папярэднікаў, заклікае да асветы, вырашае праблемы пазнання і маральнага самаўдасканалення, пазначае асноўныя шляхі да выратавання душы чалавека, і шляхі гэтыя, на думку пісьменніка, пралягаюць праз веды, кнігі, кніжнасць.

Раскрыццё тэмы прадугледжвае разгляд пэўных яе аспектаў, абумоўленых спецыфікай светасузірання эпохі Сярэднявечча. Афіцыйная ідэалогія сцвярджала рэлігійны, хрысціянскі погляд на чалавека і свет, аснову якога склаў падзел свету на дзве сферы (свет зямны, часовы, заганны і нябесны, вечны, Боскі свет) і разуменне чалавека як адзінства двух пачаткаў, якія адпавядаюць вечнаму і часоваму: яго бессмяротнай душы і тленнага цела. Свет рэзка расчляняўся на палярныя пары супрацьлегласцей, якія групаваліся па прынцыпу супрацьпастаўлення: нябеснае – зямное, Бог – д‘ябал, дабро – зло, матэрыяльнае – духоўнае, цела – душа… Вакол іх процістаяння канцэнтравалася духоўнае жыццё людзей сярэднявечча. Гэты хрысціянскі дуалізм знайшоў дастаткова шырокае адлюстраванне ў творчасці К. Тураўскага: гэтай тэме ён прысвячае сваю славутую “Прытчу пра душу і цела, альбо Пра сляпога і кульгавага” (дзе праблема суадносін душы і цела вырашаецца ў алегарычным плане), закранае гэтае пытанне ў “Слове пра чалавека і пра нябесныя сілы, дзеля чаго быў створаны чалавек на зямлі”, у “Пасланні да Васіля, ігумена Пячэрскага” (таксама як і ў “Прытчы” заяўляючы тэму душы ў назве твора) і некаторых іншых працах. Згаданы дуалізм знаходзіць сваё выражэнне і на ўзроўні структуры мастацкага тэксту: Кірыла выказвае свае думкі ў форме супрацьпастаўлення: “Тело же токмо едино лише человеком, а душа подобие аггельское”^[2]; у “Прытчы пра душу і цела” пісьменнік гаворыць аб тым, што развіццё цела папярэднічае развіццю душы, у форме антытэтычнай тырады, своеасаблівасць якой у тым, што рытарычная цэзура падзяляе ў ёй кожны сказ, які чаргуецца, на дзве супрацьпастаўленыя адна адной часткі так: “Преже бо созда тело Адамле, / ти потом вдуну душю. // Тако в утробе женьстей: первое от семени зижет тело, / по пяти месяць творит душю. // В крещении же первое поражает водою, / потом же обнавляет духом от тленья греховного” (438). Хоць цела і душа прынцыпова адрозніваюцца, абедзве субстанцыі звязаны паміж сабою праз пачуцці, аб чым у алегарычнай форме распавядае К. Тураўскі ў “Пасланні да Васіля, ігумена Пячэрскага”: “Град убо есть, братье, съставление человечьскаго телесе, емуже Творець и Зижитель – Бог. А иже в нем людие – чювьственыя уды нарицаем: слух, видение, обоняние, вкушение, осязание и нижняя теплоты сверепьство. Царь же есть ум, обладаай всем телом” (418).

У творчасці К. Тураўскага выразна выявілася такая рыса светапогляду сярэднявечнага чалавека, як усведамленне прыярытэту душы, якая становіцца выражэннем сапраўднай існасці чалавека, а ў імкненні да духоўнасці бачыцца адзіна магчымы шлях да развіцця і ўзвышэння чалавека. Цытуючы Кірылу Філосафа, Тураўлянін пераконвае: “Не того бо ради сотворени быхом, да ямы и пием и облачимся, но да угодим Господеви и будущая получим благая” (379). Больш за тое, на думку свяціцеля, чалавек павінен стаць духоўна прыгожым. Нягледзячы на тое, што Кірыла не адмаўляў вартасці пачуццёвай прыгажосці (у красе зямной ён бачыў водбліск боскай дасканаласці), ён усё ж цаніў яе значна ніжэй красы духоўнай, прапаноўваючы своеасаблівую іерархію красы: “Якоже бо и пленица златы, растворены жьньчюгомь с многоценнымь каменьем, веселять зрящих на ня очи, нъ паче сих духовьная нам красота – праздьници святии, веселяще верьныих сердца и душа освящающе” (338–339). Найлепшым упрыгожаннем чалавека з‘яўляецца, на погляд пісьменніка, дабрачыннае жыццё. Таму аўтар, выкарыстоўваючы прынцып градацыі, заклікае: “То вси слышавше, братье, въспрянем и не точью словом крестьяни нарицающеся, нъ подвигнемся добрая дела стяжати: смерение и любовь к всем, кротость, пощение, то бо очищаеть душю и тело ангелом равны стваряеть и на небо възводить. Милостию же беспрестани творити, та бо омываеть вся прегрешения от нас и небесная врата отверзаеть… Темь же подвигнемъся богоугодная дела творити, теми бо делы сынове Божии наречемъся и, сию жизнь добре поживше, и будущих благ сподобимъся…” (374). Заўважым, што словы 'добрая' і 'богоугодная' выступаюць тут у якасці кантэкстуальных сінонімаў: добрае – гэта найперш богаўгоднае.

К. Тураўскі, таленавіты пісьменнік і выдатны багаслоў, не абмяжоўваецца падрабязным пералічэннем хрысціянскіх дабрачыннасцей (напрыклад, у “Слове аб прамудрасці прытчы” (444) аўтар, па-мастацку падагульняючы і сістэматызуючы думкі, стварае яркі і запамінальны алегарычны вобраз “древа животнаго”. Дрэва – адзін з цэнтральных традыцыйных сімвалаў. У найбольш агульным сэнсе сімвалізм дрэва азначае жыццё космаса. Дрэва ўяўляе сабой невычэрпнае жыццё, а таму яно эквівалентна сімвалу бессмяротнасці. Хрысціянства засвоіла гэты сімвал: дрэва ўвасабляе агульныя ўзаемасувязі паміж “трыма светамі” (ніжні свет – пекла, сярэдні свет – зямля, горні свет – неба); дрэва сімвалізуе чалавечую прыроду; у Раі, па Бібліі, было два дрэва: Дрэва Пазнання і Дрэва Жыцця^[3]. Але К. Тураўскі выяўляе ў сваім пасажы ў адносінах гэтага вобраза “зайздроснае вынаходніцтва”^[4]: ён адыходзіць ад штучных багаслоўскіх пабудоў і даносіць рэлігійнае праз эстэтычнае: “Что есть древо животное? – Смереномудрие, емуже корень исповедание. … Того корень стебло – благоверие… Того стебла многоразличные ветви – мнози бо, рече, образи покаяниа: слезы, пост, молитва, милостыни, смиренье, вздыханье и прочая. Тех ветвий плод добродетели: любы, послушанье, покорение, нищелюбье – мнози бо суть путье спасенья” (435–436).

“Спасенье” (а гэта значыць выратаванне душы, дасягненне Нябеснага Царства) лічылася хрысціянскімі пісьменнікамі найгалоўнейшай мэтай зямнога (дачаснага) жыцця. Гэта скразная ідэя ў творах Кірылы мела, аднак, прыкметныя асаблівасці, якія паўставалі перадусім пры вызначэнні шляхоў і сродкаў выратавання: за галоўны атрыбут дасканалага жыцця і дзейсны сродак выратавання прызнавалася далучэнне чалавека да боскага слова і ведаў, адлюстраваных у кнігах Святога Пісання: “Сладъко медвеный сът и добро сахар, обоего же добрее книжный разум: сия убо суть скровища вечныя жизни” (429) – гучаць залатыя словы Тураўляніна. На думку пісьменніка, пасрэднікам паміж тымі, хто ўжо далучыўся да “кніжнага розуму” і тымі, каму яшчэ не адкрыўся вышэйшы сэнс, з‘яўляецца кніжнік, асоба, якая вядзе людзей да выратавання. Такім чынам, можна вылучыць яшчэ адзін неад‘емны кампанент праблемы мастацкага адлюстравання чалавека ў творчасці К. Тураўскага – аўтар, кніжнік, прапаведнік як чалавек велічнай эпохі “aurea mediocritas”.

Светасузіранне эпохі Сярэднявечча абумовіла парадаксальныя, з пункту гледжання сучаснага чалавека, погляды на літаратурную творчасць, аўтарскае самаўсведамленне. Якім чынам К. Тураўскі прэзентуе сябе як аўтар? Выкарыстоўваючы біблейскую сімволіку (Псалом 117, 12; Кн. пр. Ісайі 7, 18), ён параўноўвае прапаведніцкую, асветніцкую працу са збіраннем салодкага мёду працавітай пчалой: “Ныне мнишьскаго образа трудолюбиваа пчела свою мудрость показающи вся удивляет, якоже бо они в пустынях самокормием живуще аггелы и человекы удивляют и си на цветы излетающе, медвены сты стваряют, да человеком сладость и Церкви потребнаа подаст” (336), з земляробчай працай, прымяняючы адзін са сваіх улюбёных прыёмаў – славеснае выражэнне падтэксту: “Ныне ратаи слова словесныя овця к духовному ярму приводяще, и крестное рало в мысльных бразнах погружающе, и бразну покаяниа прочертающе, семя духовное въсевающе, надежами будущих благ веселятся” (335). Кірыла, даслоўна цытуючы Біблію (Еванг. ад Матф. 13, 52), кажа: “…всяк книжник, научися Царствию Небесному, подобен есть мужю домовиту, иже износит от скровищь своих ветхаа и новаа…” (429), прычым, як тонкі псіхолаг заўважае, што “добрый … человек от добраа сокровища износит добраа, а злый – от злаго злая”. У дыдактычных мэтах пісьменнік уводзіць трапнае параўнанне: “Яже не помянет, откуду что добра приемще, ти подобни суть псу гладному и зимою измерзъшу, и потом согрет и накоръмлен и нача лаяти на съгревшего и накормившаго и” (450). Усе гэтыя выказванні Кірылы надзвычай арганічна ўплятаў у тканіну мастацкага твора так, што яны станавіліся неад‘емнай часткай яго зместу. У творах пісьменніка мы сустракаемся і з прынцыпова адрозным спосабам увядзення разваг аўтара пра форму свайго твора і мастакоўскую пазіцыю, якія ўяўляюць сабой метатэкст: менавіта як метатэкст у тэксце, як аўтарскі каментарый да тэксту ўспрымаюцца прыклады самапрыніжэння, самаіроніі, самаапраўдання, самаабароны, якія ў вялікай колькасці прысутнічаюць у творах К. Тураўскага. Як “працуюць” у тэксце гэтыя своеасаблівыя “перабіўкі”, можна прасачыць на прыкладзе “Прытчы пра душу і цела”, складковыя часткі якой нібы сшыты ў адно цэлае дзякуючы выразам тыпу: “Но си оставлю, о первом възглаголю” (431); “Обаче на предреченая възвратимся, разрешающа притча съуз” (432); “Нъ сия ократив, на первое възвращюся сказанье…” (435). У “Прытчы” мы сустракаемся і з самаіроніяй аўтара, па-майстэрску ўведзенай у “святы” жанр: “Но тружается мой мутный ум, худ разум имея, не могый порядних словес по чину глаголати, но акы слеп стрелец смеху бывает, не могый намеренаго улучити” (430). З гэтым адступленнем суседнічае іншая аўтарская думка – яго самаапраўданне: “Но не буди нам особь подвигнути ненаказаный язык, от божественых вземлюще писаний с многою боязнью еваггельскых касаемся беседовати словес…” (430). Сярэднявечны аўтар свядома ставіў сябе ў сітуацыю “духовной нищеты” (Еванг. ад Матф. 5, 3), “смиренномудрствование” (Псалом 130, 2) пісьменніка-прапаведніка як бы падкрэслівала велічнасць тых вобразаў і падзей, якім прысвячалася ўрачыстае Слова: “Си же глаголя, не величаюся, но себе теша, от неразумия глаголю. Человек бо есмь грешен, кален уд имея мой язык. Аще бо в глубину Божиих книг внидох, но грубом языком ума просты изношю глас” (425). Падобныя разважанні абазначалі дачыненне аўтара да розуму нябеснага – у “Прытчы пра душу і цела” Кірыла канстатуе: “Якоже бо и по ногу вязящи птица несть мощно на аерьскую възлетети высоту, тако и мне, в телесных вязящему похотех, невъзможно о духовных беседовати: не солнут бо ся грешнича словеса не иму влагы Святаго Духа” (433). Мудрасць і красамоўства пісьменніку, прапаведніку, ва ўяўленні К. Тураўскага, даюцца Богам, таму аўтар настойліва паўтарае: “Нъ молю вашю, братие, любовь, не зазрите ми грубости; ничто же бо от своего ума сде въписаю, нъ прошю от Бога дара слову…” (367); “Благодать Богови отвръзающему наша уста и дающему нам слово на похвалу святых…” (374). Такім чынам, К. Тураўскаму было ўласціва тэалагічнае тлумачэнне мастацкай творчасці як своеасаблівага вызвалення ад зямной існасці і яднання з Богам.

Аўтарская пазіцыя К. Тураўскага была абумоўлена спецыфікай светапогляду эпохі Сярэднявечча. Духоўным жыццём сярэдневяковых людзей кіравалі аўтарытэты: надзвычай вялікім быў аўтарытэт кніжнасці і ведаў, але вышэйшым аўтарытэтам з‘яўлялася Святое Пісанне, да якога дадаваўся аўтарытэт айцоў Царквы. Парадаксальнасць сярэднявечча заключалася ў тым, што доблесцю лічылася паўтарэнне думак аўтарытэтаў, а выказванне новых ідэй асуджалася, таму Кірыла неаднаразова падкрэсліваў: “Нъ не от своего сердца сия изношю словеса, – в души бо грешьне ни дело добро, ни слово полезьно ражаеться – нъ творим повесть, въземлюще от святаго Еваньгелия…” (354); “Мы бо слову несм творци, нъ пророчьскых и апостольскых въследующе глагол…” (360); “Сице ми о сих сказавшю не от умышленья, но от святых книг. Да несть се мое слово, но беседа…” (440); “Не бо мы сей повести творци есмы, но от богодухновеных вземлюще писаний…” (422).

Такім чынам, мы судакранаемся са светам асобы аўтара, К. Тураўскага, па-першае, аналізуючы змест яго твораў і вылучаючы асветніцкія, этычныя, эстэтычныя, грамадскія ідэі свяціцеля, і, па-другое, вывучаючы метатэкставыя кампаненты твораў, у якіх найбольш ярка выяўляецца аўтарская, мастакоўская пазіцыя пісьменніка.

Дзякуючы літаратурнай спадчыне К. Тураўскага, мы можам выразна ўявіць сабе чалавека эпохі Сярэднявечча, дакладна вылучыць кола праблем, якія хвалявалі тагачасную асобу, знайсці тое вечнае, што лучыць нас з нашымі продкамі і дае надзею на будучыню чалавецтва.