Вольга Крычко

ЭПІСТАЛЯРНЫ ЖАНР I АРАТАРСКАЯ ПРОЗА
Ў СТАРАБЕЛАРУСКАЙ ЛІТАРАТУРЫ XII–XIII стст.

Адной з важнейшых задач даследавання старабеларускай аратарскай прозы з’яўляецца вызначэнне яе месца ў сістэме жанраў старабеларускай літаратуры. У гэтым аспекце актуальным падаецца вырашэнне праблемы ўзаемадзеяння жанру аратарскай прозы з іншымі жанрамі славеснасці. Дз.С. Ліхачоў заўважыў: “Падобна да таго як у батаніцы мы можам казаць пра “раслінныя асацыяцыі”, у літаратуразнаўстве існуюць жанравыя асацыяцыі, якія падлягаюць уважліваму вызначэнню. Лес – гэта арганічнае злучэнне дрэваў з пэўнага віду кустамі, травамі, імхамі і лішайнікамі. Розныя віды расліннасці ўваходзяць у спалучэнні, якія не могуць адвольна мяняцца. Таксама дакладна і ў літаратуры і ў фальклоры жанры прызначаны для задавальнення цэлага комплексу грамадскіх патрабаванняў і існуюць у сувязі з гэтым у строгай залежнасці адзін ад аднаго. Жанры складаюць пэўную сістэму з-за таго, што яны спараджаюцца агульнай сукупнасцю прычын, і таму яшчэ, што яны ўступаюць ва ўзаемадзеянне, падтрымліваюць існаванне адзін аднаго і адначасова канкурыруюць адзін з другім”[1]. Аратарская проза як жанр актыўна ўзаемадзейнічала з іншымі жанрамі, спараджаючы новыя жанравыя асацыяцыі[2]. У старабеларускай літаратуры XII–XIII стст. “экспансія” аратарскай прозы абумовіла ўзнікненне адметных помнікаў, якія спалучалі ў сабе жанравыя прыкметы эпісталярных твораў і аратарскай прозы.

Пэўная колькасць помнікаў названага тыпу застаецца альбо яшчэ невядомай нам, схаванай у недаследаваных рукапісах, альбо, на вялікі жаль, страчана назаўсёды. Маюцца на ўвазе, найперш, Пасланні Кірылы Тураўскага да Андрэя Багалюбскага, пра што сведчыць праложнае Жыццё свяціцеля Тураўскага: “Андрею же, Боголюбскому князю, многа посланиа написа от евангельскых и пророчьскых писаний, яже суть чтомы на праздникы Господьскыа...”[3]. Гэтыя радкі маюць рознае прачытанне. Паводле аднаго меркавання, вядомыя нам Словы Кірылы Тураўскага на царкоўныя святы былі перапісаны для Андрэя Багалюбскага і адпраўлены яму ў форме пасланняў. Паводле іншага меркавання, Пасланні, згаданыя ў Жыціі свяціцеля, былі самастойнымі творамі, змест і лёс якіх – адна са шматлікіх загадак медыявістыкі. Па-другое, дайшоўшае да нас Пасланне да Фамы прасвітара Клімента Смаляціча – гэта толькі адзіны фрагмент перапіскі паміж князем, Кліментам і прасвітарам Фамой. Як вядома, Клімент накіраваў “філасофскае пісанне” да нейкага князя, верагодна, Расціслава Мсціславіча. Змест Паслання стаў вядомы свяшчэнніку Фаме, асобе, блізкай да князя. Фама (магчыма ён быў апанентам Клімента, а магчыма апошні нейкім чынам закрануў яго ў сваім творы) палічыў неабходным адказаць Кліменту Смаляцічу і накіраваў да яго Пасланне. Адказ Клімента прасвітару Фаме – гэта адзінае пісьмовае сведчанне, відавочна, існаваўшай на нашых землях у XII ст. адкрытай літаратурна-багаслоўскай палемікі паміж княжацкімі дварамі, у якой прымалі ўдзел шырокія грамадскія колы на чале з князямі.

Да нашага часу захаваліся наступныя помнікі старабеларускай літаратуры XII–XIII стст., якія можна аднесці да акрэсленага тыпу пісьма, гэта: “Послание, написано Климентом, митрополитом рускым, Фоме прозвитеру, истолковано Афонасиемь мнихомъ. Господи, благослови, Отче” Клімента Смаляціча, “Послание некоего старца къ богоблаженному Василию архимандриту о скиме” Кірылы Тураўскага і “Отъ грешного Георгия, черноризця Зарубьскыя пещеры, повченье къ духовному чаду” Георгія Зарубскага.

Найперш, звернем увагу на назвы гэтых помнікаў, каб вызначыць жанравыя ўказанні, якія ў іх утрымліваюцца. Твор Кірылы Тураўскага, адрасаваны ігумену Васілію, да гэтага часу вядомы толькі ў адным спісе, паводле якога ў назве маецца жанравае ўказанне “послание”[4]. Твор Клімента Смаляціча захаваўся ў трох спісах (двух поўных і адным фрагменце). Паводле ўсіх трох спісаў у назве помніка прысутнічае жанравае ўказанне “послание” (124). Пасланне Георгія Зарубскага дайшло да нас у чатырох спісах, і ў кожным з іх яно мае жанравае ўказанне “повченье” (152). Такім чынам, у першых двух выпадках кожны з перапісчыкаў помніка быў упэўнены, што твор належыць менавіта да эпісталярнага жанру. У сваю чаргу твор Георгія Зарубскага быў адназначна атрыбутаваны перапісчыкамі як помнік дыдактычнага красамоўства. Гэтыя высновы маюць вялікае значэнне, калі дапусціць, што назва тэкста мае хаця б нейкую сувязь з жанрам твора. Як пераканаўча даказаў Дз.С. Ліхачоў, такая сувязь, сапраўды, мела месца: “Назва жанру выстаўлялася ў загалоўку твора, відавочна, пад уплывам некаторых асаблівасцей самога мастацкага метаду старажытнарускай літаратуры. <…> Чытанне кніг уваходзіла ў лад жыцця, у многіх выпадках было звязана з абрадам і звычаем; пагэтаму не ўсякі твор і не ва ўсякі час можна было чытаць; чытач павінен быў быць папярэджаны ў назве твора: пра што ў ім пойдзе размова, якога жанру твор і на які лад трэба настроіцца”[5]. Сярэднявечны чытач мог “пазнаць” жанр твора і па іншых прыкметах, а менавіта па спецыфічных, уласцівых пэўнаму жанру атрыбутах, якімі, па трапнаму выразу Дз.С. Ліхачова, жанры валодалі, як валодалі імі адлюстраванні святых[6]. Пасланне характарызуецца пэўнымі жанравымі прыкметамі, якія вылучыліся ў працэсе развіцця эпісталаграфіі як асобнага мастацкага жанру антычнай літаратуры.

Антычная эпісталярная спадчына ўключае ў сябе вялікую колькасць помнікаў розных эпох, розных аўтараў і рознага зместу, ад прыватнай перапіскі да пасланняў, звернутых да шырокага чытача. Форма ліста, зручная для выражэння ўнутранага свету чалавека, умоўна выкарыстоўвалася ў творах біяграфічнага, этычнага і дыдактычнага характару. Напісанне лістоў падпарадкоўвалася дакладным стылістычным нормам, распрацаваным рыторыкай, і належала да сферы славеснага мастацтва. Першапачаткова, ліст з побытавай перапіскі ператварыўся ў помнік мастацкай прозы ў галіне публіцыстыкі і дыдактыкі. Менавіта да гэтага роду адносяцца самыя старажытныя з дайшоўшых да нас узораў грэчаскай эпісталаграфіі – лісты Ісакрата, Платона і Арыстоцеля. Лісты апошняга, напрыклад, пасля яго смерці рупліва захоўваліся вучнямі як павучальная літаратура. Такім чынам, ужо з самага пачатку існавання эпісталаграфіі мяжа паміж пасланнямі і дыдактычным красамоўствам была не вельмі выразнай. Завершаную форму павучальная эпісталаграфія набыла ў школе Эпікура. Паступова рыторыка выпрацавала шэраг схематычных патрабаванняў, дзякуючы якім ліст ператварыўся ў самастойны від славеснага мастацтва, адрозненне якога ад вуснай размовы заключалася ў стылістычнай апрацоўцы, ад публічнага аратарскага Слова – у сцісласці і адноснай прастаце (!), ад навуковай прозы – у эмацыянальным тоне. Ліст набыў сваю спецыфіку – гэта інтымная інтанацыя, адпавядаючая характару адрасата. Тэорыя эпісталаграфіі ўпершыню была замацавана ў трактаце “Аб стылі” (per^`i ^‘ermene^´iaV), які датуецца к. III ст. да н. э. ці к. I ст. да н. э. – I ст. н. э.

З падпарадкаваннем Грэцыі Рыму перажывае свой росквіт эпісталярная публіцыстыка. Бліскучы красамоўца Цыцэрон надае эпісталярнай форме завершаную стылістычную апрацоўку і ўводзіць класіфікацыю лістоў па трох прыкметах: па іх тону (інтымныя і прызначаныя для публічнага чытання); па адносінах аўтара ліста да адрасата (афіцыйныя і прыватныя); па зместу (паведамленні, сяброўскія, жартоўныя і строгія, сур’ёзныя і сумныя)[7]. У рымскай эпісталаграфіі ліст пачынае жыць самастойна, незалежна ад падставы напісання яго аўтарам і атрымання адрасатам.

У грэчаскай літаратуры эпохі Iмперыі развіццё эпісталаграфіі як асобнага мастацкага жанру звязана з тым напрамкам у культурным жыцці позняй антычнасці, які атрымаў назву другой, ці новай, сафістыкі. Гэты напрамак зарадзіўся ў II ст. н. э. у падначаленых Рыму грэчаскіх правінцыях Малой Азіі і ставіў на мэце дамагчыся адраджэння грэчаскага красамоўства шляхам наследавання лепшым літаратурным узорам мінулага[8]. Адзін з выдатнейшых эпісталографаў гэтай эпохі – Грыгорый Назіянзін – сфармуліраваў агульныя патрабаванні да жанру ліста, выклаўшы іх у Пасланні да Нікабула[9]. Не адмаўляючыся ад традыцыйных крытэрыяў яснасці, сцісласці і агульнаўжывальнасці, Грыгорый Назіянзін асабліва вылучыў стылістычныя прыёмы, якімі варта кіравацца пры напісанні ліста: пазбягаць лагічных разважанняў, а больш схіляцца да гутарковай мовы; надаваць лісту “чароўнасць”; фігуры прымяняць толькі ў невялікай колькасці і толькі прыстойныя; пакінуць сафістам антытэзы, паралелізмы і ісакалоны; трымацца прастаты і блізкасці да прыроды.

Распрацаваны другой сафістыкай штамп эпісталярнага стылю працягнуў сваё жыццё ў візантыйскі перыяд, калі з’явіўся рытарычны трактат аб стылях лістоў[10], які стаў своеасаблівым абагульненнем эпісталярнай тэорыі антычнасці. У ім даецца азначэнне ліста як “размовы адсутнага з адсутным” і абгрунтоўваецца падзел лістоў на сорак адзін падвід. Эпісталярны жанр у Візантыі развіваўся як адзін з відаў красамоўства. Асабліва вылучыўся дыдактычны напрамак эпісталярнай літаратуры, прадстаўлены шматлікімі Пасланнямі айцоў царквы.

Відавочна, уплывам візантыйскай літаратурнай традыцыі тлумачыцца той факт, што ў старабеларускай літаратуры XII–XIII стст. атрымаў пашырэнне тып пісьма, абазначаны М.В. Панырка як пасланне-павучанне[11]. На аснове аналізу помнікаў названага тыпу старабеларускай літаратуры XII–XIII стст. вызначым, якім чынам аратарская проза паўплывала на старабеларускую эпісталаграфію XII–XIII стст.

Перш за ўсё, прасочым за тым, як выкарыстоўваюцца ў творах нарматыўныя рысы эпісталярнага жанру. Адна з іх (жанраўтваральная) – гэта ўказанне адрасата паслання. У “Повченьи” чарняца Георгія адрасат вызначаны няпэўна, пры дапамозе абстрактнага наймення “духовное чадо” (152). Кантэкст твора дазваляе зразумець, што духоўны настаўнік Георгій, “вожа уности” (152), звяртаецца ў лісце да свайго вучня, “чада сладъкаго” (152), імя якога мы, на жаль, не ведаем. На карысць таго, што адрасатам была рэальная асоба сведчыць змест помніка: старац Георгій выказвае рэўнасць свайго “узлюбленаго чада” (152) да нейкага “любьзна лицемь учителя” (152), у імкненні да якога чарнец Зарубскі бачыў “славохотие” (152) свайго вучня. Аўтар Паслання, згадваючы біблейскі вобраз Iаана Хрысціцеля, “старця убогаго” (152), да якога прыйшоў і перад кім схіліў сваю галаву Iсус Хрыстос (Еванг. ад Мацв. 3, 1–12; ад Марка 1, 1–18; ад Лукі 3, 1–18), сцвярджае сваю перавагу над невядомым нам іншым духоўным настаўнікам. Адрасатам Паслання Клімента Смаляціча напэўна быў “Фома прозвитер” (124) – свяшчэннік, прыбліжаны да князя Расціслава Мсціславіча. У творы маюцца разнастайныя формы звароту да адрасата. Аўтар падкрэслена іранічна называе Фаму “брате”, “любимиче”, “возлюбленыи ми о Господе брате Фомо” (124). Цікавасць уяўляе зваротак “твоя любве” (124) – ‘aga^¢ph sh – характэрны для грэчаскіх узораў эпісталаграфіі. Зваротак “возлюблении”, на думку даследчыка М.В. Панырка, маркіруе тыя фрагменты тэксту, аўтарам якіх з’яўляецца “Афонасии мнихъ”[12]. Такім чынам, можна зрабіць выснову, што ў двух ахарактарызаваных вышэй тэкстах вытрымліваецца адпаведная нарматыўная рыса эпісталаграфіі. Iншая сітуацыя складваецца ў Пасланні Кірылы Тураўскага. Яно звернута да ігумена Кіева-Пячэрскага манастыра, “богоблаженного Василия архимандрита” (166), які тройчы згадваецца ў Iпацьеўскім летапісе: з нагоды ўзвядзення ў архімандрыты ў 1182 г.; удзелу ў асвячэнні царквы святога Васілія ў Кіеве ў 1183 г. і запрашэння ў 1197 г. на пір да вялікага князя кіеўскага Рурыка Расціславіча з прычыны асвячэння ў Белгарадзе царквы ў імя святога Апостала[13]. У тэксце твора Кірылы Тураўскага з простымі штампамі ветлівасці “господине” (166, 167), “мои милыи господине и благодетелю” (168), “милыи мои господине” (166), “милыи мои господине, честныи Василии” (168) суседнічае пышная форма зваротка, з’яўленне якой у Пасланні абумовіў уплыў аратарскай прозы: “…милыи мои господине, всечестныи богоблаженыи Василие, воистинну славныи, великыи въ всем мире архимандрите, отче отцемъ, велики во всем мире, вож вышняго пути, тонкоразумноя душе, умом вся богодухновенныя книгы пронорящи, вторыи печерьскии игумене Феодосие, / аще не именем, но, делы и верою, равенъ сыи оного святости! // Но и паче того провозвеличил тя есть Христос, / яко угоднаго своего раба и своеа матери слугу: // он бо, наченъ церковь, позван бысть Богомъ и к нему отъидеть, / тобою же не точию церковь бо содела, но и стены каменыа около святыа лавры созда, идеже святыхъ жилища и преподобных дворы, беспрестанно поющих Бога въ Троици, славящих во двою существу воплощьшася от Духа Свята и Мариа девица вочеловечьшася, за грехы наша постравъ распятие и смерть” (166). Працытаваны ўрывак, відавочна, уяўляе сабой панегірык Васілію Пячэрскаму ў складзе Паслання. З боку мастацкага афармлення тэкст адлюстроўвае яскравы прыклад ампліфікаванага апавядання, пра што сігналізуюць фігура “затрымкі” (commoratio, expolitio) і плеаназм: “великыи въ всем мире... ,отче отцемъ, велики во всем мире”; нагрувашчванне эпітэтаў: “всечестныи”, “богоблаженыи”, “славныи”, “великыи”; ужыванне метафарычнага выразу: “вож вышняго пути”, сінекдахі: “тонкоразумноя душе” і прымяненне паралелізму, узмоцненага антытэзай (вылучана ў тэксце цытаты), з дапамогай якога Кірыла Тураўскі ўзвялічвае архімандрыта Васілія, супастаўляючы яго заслугі перад царквой з дзейнасцю папярэдніка, Феадосія Пячэрскага. Прыгадаем, што паралелізм, завостраны з сэнсавага боку антытэзай, а з гукавога боку – падабенствам рыфмы, быў прыўнесены ў аратарскую прозу сафістамі і стаў асновай яе стылістычнай будовы[14]. Выкарыстанне гэтага і іншых, пералічаных вышэй, мастацкіх сродкаў у Пасланні з’яўляецца парушэннем нормаў эпісталярнага стылю, узнікшым пад уплывам аратарскай прозы.

Увогуле, можна сцвярджаць, што апавяданне ў старабеларускіх Пасланнях XII–XIII стст. базіруецца на рытарычных сродках. У Павучанні да духоўнага дзіцяці Георгій Зарубскі не адступае ад нормаў сцісласці (brevitas) і прастаты (апошняя дасягаецца, верагодна, за кошт выкарыстання аўтарам не кніжнай, а гутарковай мовы). Тым не менш, чарнец Георгій літаральна кожную сваю фразу імкнуўся аформіць рытарычна, прымяняючы плеаназм і рытм аднародных членаў, рытм пералічэння: “Елма же усхотелъ еси душю свою спасти, створилъ мя еси, убогаго старця, вожа уности твоея, то помяни, како Владыка творець, небу и земли сыи творець, образъ собою всемъ дая, пришедъ от толикы власти до нижныхъ насъ, не усхоте поклонитися цесарю, самъ сыи цесарь цесаромъ, ни иному властелину, владыка сыи владыкамъ, ни философомъ, ни красными лици, ни любъмымъ си, но, слъшавъ о старци единомь, страньне, убозе и алчемь, заморьшися, назе, портъ носяща ризныи до колену и всяческы уморьшася, самовольствомь к тому пришедъ...” (152); паралелізм, ускладнены стылістычнай сіметрыяй і рытарычны вокліч:

Потом же токомо что, не страшное ли то судище и мукы различьныя,

         люты, бескончныя, уготованыи дияволу и творящимъ волю его,

И еже поношение грешникомъ и похуление предъ ангелы и человекы,

И уготованыя благостыня и престоле славе и веньци на небесехъ

         праведникомъ! (152);

сінтаксічную анафару ў спалучэнні з градацыяй думкі: “Поганьско бо то есть, а не крестьяньско, да любяи та глумленья поганъ есть и съ крестъяны причастья не имать. Дьяволи бо то суть вседа сии съмысци и созванья и веселья, блудьская бо то есть краса и радость бесящихся отрокъ” (152); сінанімічны паралелізм, узмоцнены анафарай: “А крестьяньскы суть гусли – прекрасная доброгласная псалтыря... То ти драго есть веселье, то ти преславная есть песнь, со аньелы ны совкупляющи и ту же честь подая намъ грешникомъ. То ти предивны суть гусли, всякои души животъ подающи и веселье” (153) і іншыя рытарычныя сродкі.

Аўтар Паслання да Фамы прасвітара, Клімент Смаляціч, на думку М.К. Нікольскага, падрыхтаваў “прытчава-іншасказальны, мудрагелісты напрамак” сярэднявечнай літаратуры, найбольш яркім прадстаўніком якога на нашых землях быў Кірыла Тураўскі[15]. Аўтарытэтны заходні даследчык Герхард Падскальскі зазначае, што ў сваім духоўна-алегарычным тлумачэнні Свяшчэннага Пісання, якое даецца ў Пасланні, Клімент Смаляціч прытрымліваецца “то рэальнай экзэгезы вучоных каментатараў антыахійскай школы, то сімвалічнай, часам загадкавай, інтэрпрэтацыі александрыйскіх айцоў”[16]. Беларускі медыявіст Л.В. Ляўшун вызначае творчы метад Клімента як алегарычную ампліфікацыю[17]. Такім чынам, праблема мастацкага метаду пісьменніка яшчэ чакае свайго вырашэння, але бясспрэчна можна казаць пра рытарычнае майстэрства Клімента Смаляціча, і наступныя прыклады – яскравае таму пацвярджэнне. У Пасланні да Фамы прасвітара звяртае на сябе ўвагу ўрывак пра Зару і Фарэса. У ім выдатна рэалізаваны прыём драматызацыі апавядання: у мастацкую тканіну твора арганічна ўводзіцца простая мова і аповяд вядзецца ад імя дзеючых асоб (Iуды, Фамары і Iраса). Такім чынам аўтар падвяргае сюжэтнай ампліфікацыі біблейскі эпізод і надае дзеянню ў творы псіхалагічнае напружанне і дынамізм. Асобнай увагі заслугоўваюць упадабаныя Кліментам рытарычныя пытанні і воклічы, напрыклад: “То ли, брате, славы ища, пишу?! Повелику соблазнился еси!” (133); “Что философью писах, не свемь! ... То ли, любимиче, философьа, еюже славы ищу от человекъ?” (132); “От дивлюся!” (137). Яны задаюць тон твору, надаюць яму адметную сэнсава-эмацыянальную афарбоўку, актуалізуюць і градуюць элементы тэкста. У Пасланні сустракаюцца  прыклады стылістычнай сіметрыі:

Тако и Христу, Богу нашему, / солнцу праведному

И озарившу нас божествеными зарями / и осветившу нас святым крещениемь,

И “се вся ветхаа низпадоша, / и быша вся нова”.

И уже не теснится в Законе человечьство, / нъ въ Благодати пространно ходит.

Законнаа бо вся стень подаша / и образ бяху будущих, а не сама та истинна (126);

антытэтычнага паралелізму: “Греху бо и осуждению последуеть смерть, / правде же и очищению последуеть живот” (129) і многіх іншых рытарычных сродкаў.

У Пасланні да ігумена Васілія аб рытарычным майстэрстве Кірылы Тураўскага яскрава сведчаць прыклады этыкетных аўтарскіх “самаўніжальных” формул (captatio benevolentiae), якія пранізваюць увесь твор ад самага пачатку да канца. У загалоўку тэкста асоба аўтара схавана за формулай “некии старецъ” (166). Далей ён самавызначаецца ў тэксце як вучань і раб, ганебны і ўбогі (166). Гэтае самаўніжэнне Тураўляніна тлумачыцца тым, што, пачынаючы Пасланне, ён, як і любы іншы сярэднявечны пісьменнік, перажываў душэўную барацьбу двух жаданняў: данесці да адрасата свае веды, свой духоўны вопыт ці маўчаць, маючы сумненні адносна здольнасці выканаць адказную місію. Вырашыць гэтую складаную дылему аўтару дапамагае надзейнае апірышча і вышэйшы аўтарытэт для сярэднявечных людзей – Свяшчэннае Пісанне. Таму Кірыла Тураўскі  тлумачыць: “Аз же не о собе скажю ти о святеи скиме, но от святыхъ книгъ” (166). Пісьменнік красамоўна апісвае сваю працу на ніве духоўнага настаўлення з дапамогай метафары сяўбы (Еванг. ад Мацв. 13; 4, 6, 7), прымяняючы свой улюбёны прыём – славеснае выражэнне падтэксту: “Се азъ во твои раль сею семена, еже суть о боготруды словеса. Ты смотри, да и плевелы зде будутъ, злое же семя ис корени исторгни, а мене накажи. Аще ли есть пшеница, а бы не при пути, ни на камяни, ни в тернии сеялъ. Обаче аще три части погибнуть, но надеюся отъ единоа ты можеши во сто приплодити, Богу ти помогающу, аще съ Ним о скиме общенути съвещаеши” (167). Самаапраўдваючыся, Кірыла Тураўскі звяртаецца да адрасата з просьбай: “О всем же семь, мои милыи господине и благодетелю, не прогневаися, ни возненавиди мене, не от ума, но от безумиа сиа написавшу, но, раздравъ, поверзи” (168). Такой суровай ацэнкі словы пісьменніка заслугоўваюць таму, што, па трапнаму параўнанню аўтара, “аки паучина, сама ся деруть, не бо могуть к ползе сълнути, не имущи влагы Святаго Духа” (168), бо дар красамоўнага выражэння духоўнага вопыту і хрысціянскага вучэння з’яўляецца вынікам зыходжання на творцу Духа Святога. У заключэнні Тураўлянін сціпла зазначае: “Не бо, яко учитель, отческы и строино заповедаю, но всею простотою беседую с тобою, твоеи любви и моа отверзающи уста” (168). Увенчвае гэтую палітру этыкетных формул “самаўніжэння”топас біблейскага паходжання: “Аз же... грешенъ есмь” (168). Верагодна, такія формы выражэння аўтарскай пакорлівасці, у цэлым нетыповыя для эпісталаграфіі (дарэчы, у Пасланні Клімента Смаляціча яны ўвогуле адсутнічаюць, а ў Павучанні Георгія Зарубскага абмяжоўваюцца двума прыкладамі: “грешныи Георгии” (152) і “убогии старець” (152)), узніклі ў Пасланні Кірылы Тураўскага пад уплывам урачыстага красамоўства, бліскучым майстрам якога Тураўлянін з’яўляўся. Не выпадкова ў Словах пісьменніка на царкоўныя святы можна адшукаць шматлікія сэнсавыя і славесныя супадзенні з апісанымі вышэй прыкладамі этыкетных формул.

У Пасланні да Васілія ігумена Пячэрскага самаўніжэнне аўтара з’яўляецца таксама выражэннем пашаны да адрасата. Кірыла Тураўскі ўжывае адпаведную формулу прывітання: “Поклоняние отъ моего недостоиньства къ твоему преподобьству...” (166). Прывітальная формула, нарматыўная рыса эпісталаграфіі, прысутнічае і ў “Повченьи” Георгія Зарубскага: “Се пишю к тебе, чадо мое узлюбленое о Господи” (152). У творы Клімента Смаляціча гэты элемент структуры тэкста, верагодна, невыпадкова прапушчаны, саступаючы месца для іншага нарматыўнага элементу эпісталярнага жанру – для ўпамінання пра раней атрыманы ліст: “Почет писание твоея любве, яже аще и медмено бысть, почюдихся и в чинъ въспомяновениа приникъ, зело дивихся благоразумию твоему, возлюбленыи ми о Господе брате Фомо. Имать писание твое наказание с любовию к нашему тщеславию, и тако с радостию прочет пред многыми послухи и пред княземь Изяславом тобою присланое къ мне писание. И вину ми исповедавшу, егоже ради пишеши, ты же, любимиче, не тяжько мни мною восписаною ти хартиею” (124). Згаданая норма эпісталаграфіі не знайшла выражэння ў “Повченьи” Зарубскага чарняца, а ў Пасланні Тураўляніна адлюстравана наступным чынам: “А о немже, господине, прислалъ ми еси грамоту, аки прошая великаго и святаго скимнага образа, въ н же издавна облещися желаеши, но не яко неведы ищеши, но пытаеши моея нищеты, аки достоить учителю ученика и господину раба” (166). Iнтэнсіўнасць адпаведнага кампанента ў Пасланні да Фамы прасвітара (на карысць чаго сведчыць размяшчэнне згадкі пра атрыманы раней ліст ва ўступнай частцы тэкста, якая, як вядома, адыгрывала важную сэнсава-кампазіцыйную ролю ў творы, спрыяла яго папярэдняму разуменню і прыцягвала ўвагу) была абумоўлена зместам першай часткі твора, якая ўяўляе сабой асабістую апалогію пісьменніка ад папрокаў Фамы, выказаных ім у “писании” да Клімента. Аўтар, відавочна, надае такую вялікую ўвагу тлумачэнню перадумоў стварэння тэксту свайго Паслання, таму што ў першай сваёй частцы яно пабудавана па мадэлі: тэзіс (вытрымка з ліста Фамы) – антытэзіс (адказ-тлумачэнне Клімента Смаляціча), напрыклад: “Речеши ми: “Славишися, пиша, философ ся творя”, а первие сам ся обличаеши: егда к тобе что писах, нъ ни писах, ни писати имам. А речеши ми: “Философьею пишеши”, а то велми криво пишеши, а да оставль аз почитаемаа Писаниа, аз писах от Омира, и от Аристо[те]ля, и от Платона, иже во елиньскых нырех славне беша” (124). Згадваючы атрыманы ад Фамы ліст, аўтар занатоўвае надзвычай важную інфармацыю, якая тычыцца сітуацыі абвяшчэння Паслання прасвітара перад аўдыторыяй: многімі сведкамі і князем Iзяславам. У манастырах чытаўся ўслых адказ Клімента Смаляціча, пра што сведчыць даданне фразы “Господи, благослови, Отче” (124) у адным са спісаў Паслання да Фамы прасвітара. Тлумачыцца гэта ідэалогіяй эпохі Сярэднявечча: парадаксальна, але ліст, нават асабісты, лічыўся публічнай уласнасцю і станавіўся вядомым шырокім колам грамадства, асобам “преизлиха насыщьшеся сладости книжныа”. Адсюль вынікае першапачатковая арыентацыя пасланняў на публічнае ўзнаўленне. Таму, відавочна, аўтары эпісталярных помнікаў свядома падвяргалі тэксты грунтоўнай рытарычнай апрацоўцы, а ліст выступаў формай апасродкаванага звароту пісьменніка да слухачоў і чытачоў. Такім чынам, старабеларуская эпісталаграфія XII–XIII стст. заканамерна прымала на сябе функцыі аратарскай прозы (пераконваць, заахвочваць і прыносіць асалоду) і з поспехам рэалізоўвала іх.

Па сваім змесце старабеларускія пасланні XII –XIII стст. збліжаліся з помнікамі дыдактычнага красамоўства. У іх аўтары заахвочвалі чытачоў да дабрачыннага жыцця, клапаціліся пра выратаванне душы, выкладалі непераходзячага значэння маральныя запаведзі і пераконвалі ў неабходнасці выконваць іх. Так, Георгій Зарубскі ў сваім “Повченьи” (!), у дыдактычных мэтах папярэдне нагадаўшы свайму вучню пра “смерть лютую” і “напрасньство ея” і супрацьпаставіўшы “страшное... судище и мукы различьныя, люты, бескончныя, уготованыи дияволу и творящимъ волю его, и еже поношение грешникомъ и похуление предъ ангелы и человекы” (152) і “уготованыя благостыня и престоле славе и веньци на небесехъ праведникомъ” (152), павучае сваё “духовное чадо”: “Въсели страхъ Божии въ сердци си и любъвь великую, яже к Нему, украшаяся паче злата и сребра и камене драгаго смерениемь добрымь своимь. Паче и паче милостыня помагаи нищимъ, заступникъ буди сиротамъ и въдовицамъ, любъвь имеи ко всемъ равну, дружня таины храни, клеветанья же зело убегаи, клятвы хранися, зависти не имея. Чюжихъ добротъ не съглядаи, да не усхощеши имъ” (152). Кірыла Тураўскі ў сваім Пасланні “не бо, яко учитель, отческы и строино заповедаетъ, но всею простотою беседует” (168) з Васіліем ігуменам Пячэрскім, павучаючы яго аб схіме: “...напиши свои обет смыслене, что хощеши до смерти хранити: в недели или в месяци день или два хощеши поститися от брашна или от питиа, или обнощевати въ молитве, или не беседовати съ человекы, или из манастыря въ обетныи день не исходити, или милостыню ручную творити, или всяко прошение к человекомъ подати, или гневъ отдати” (166–167). У Пасланні да Фамы прасвітара Клімент Смаляціч “абрушвае на свайго адрасата цэлы паток алегарычных тлумачэнняў тэксту Свяшчэннага Пісання, даводзячы неабходнасць іх спасціжэння для духоўнага выхавання хрысціяніна”[18].

Што тычыцца знешняй формы старабеларускай эпісталаграфіі XII–XIII стст., формы выражэння зместу твораў, то аўтары Пасланняў актыўна выкарыстоўвалі мастацкія сродкі ўрачыстага красамоўства: згадаем прыведзеныя вышэй прыклады прымянення складаных сінтаксічных канструкцый, тропаў, гульні аднакарэннымі словамі, рытарычных пытанняў і воклічаў. Акрамя таго, арыентацыя помнікаў на адукаваных слухачоў і чытачоў, дасведчаных у “книжном почитании”, абумовіла запазычанне старабеларускай эпісталаграфіей такіх уласцівых урачыстаму красамоўству рыс, як пытальна-адказавая форма выкладу (яе плённа выкарыстаў у сваім Пасланні Клімент Смаляціч); алегарычнае тлумачэнне вобразаў Свяшчэннага Пісання (у Кірылы Тураўскага “ўсё развіццё яго думкі праходзіць шляхам алегарычнага тлумачэння прытчавага вобраза”[19]); цытаванне аўтарытэтных крыніц. Так, у Пасланні да ігумена Пячэрскага Васілія Тураўлянін будуе адну з фраз у выглядзе ланцужка цытат са Старога і Новага Запаветаў, часткова ўводзячы іх пры дапамозе апавядальных пачаткаў, інцыпітаў: “Аще си съ Божиею помощию управиши да не надмешися величаниемъ, инех оглаголивая, и тогда свободным окомъ къ умному възревъ свету, и узриши Отца светом, яко Иовъ възглаголеши: “Преж убо слухом слышахом, ныне же око мое видить тя” [Кніга Iова XLII, 5]; не телесное, но духовное; “Въ свете лица Твоего, Господи, поидем и о имени Твоемъ възрадуемся в векы” [Псалом XXCVIII, 16–17]. Богъ же, господине, утвердит твою душю не соступити обета. “Обещаите бо, – рече – и воздадите” [Псалом LXXV, 12]. И паче “Луче не обещатися, нежели, обещавшися, не воздати” [Кніга Эклезіяста V, 4]. Тако же апостолъ осужает ны, глаголя: “Почто единаче не до крове противистеся, къ греху подвизающися” [Пасланне да яўрэяў XII, 4]” (167–168). Цытаты са Свяшчэннага Пісання адыгрывалі ролю галоўнага аргумента, важнага фактару адухаўлення твораў (бо былі надзелены сакральным сэнсам) і спецыфічнага духоўнага іх упрыгожання, таму чытач, звяртаючыся да твора, атрымліваў, па выражэнню Георгія Зарубскага, “сладоточны утехы” – асалоду ад судакранання з вечным і прыгожым, па-мастацку арганізаваным.

Такім чынам, у старабеларускай літаратуры XII–XIII стст. пад уплывам аратарскай прозы фармальныя прыкметы эпісталярнага жанру аслабляліся, а нарматыўныя рысы эпісталаграфіі парушаліся. Мяжа паміж эпісталярным жанрам і аратарскай прозай сціралася. У выніку з’явіліся творы, тып якіх можна вызначыць як пасланне-павучанне. Па змесце яны выразна збліжаліся з помнікамі дыдактычнага красамоўства, хаця мастацкія сродкі выражэння шырока запазычвалі ад урачыстага красамоўства. Сярэднявечная практыка публічнага ўзнаўлення пасланняў вымушала старабеларускую эпісталаграфію XII–XIII стст. прымаць на сябе функцыі аратарскай прозы і абумовіла рытарычнае афармленне эпісталярных твораў. Аб’ём захаваўшыхся да нашага часу помнікаў названага тыпу старабеларускай літаратуры XII–XIII стст. дазваляе меркаваць, што ўзаемадзеянне паміж жанрам аратарскай прозы і эпісталярным жанрам (хутчэй за ўсё аднабаковае па сваім характары) было даволі плённым, а нашая сярэднявечная пісьменнасць узбагацілася каштоўнымі набыткамі. Застаецца спадзявацца, што намаганнямі медыявістаў у хуткім часе гэты пласт старабеларускай літаратуры XII–XIII стст. папоўніцца новымі знаходкамі.