Жанна Некрашэвіч-Кароткая

AMOR  OMNIA  VINCIT

(Да 250-годдзя першай пастаноўкі камедыі Ф.У. Радзівіл
“Каханне – дасканалы майстра”)

Характарызуючы культурную сітуацыю Рэчы Паспалітай сярэдзіны ХVIII ст., дацкі славіст А. Штэндэр-Петэрсан у сваім артыкуле 1960 г. адзначаў поўную дэнацыяналізацыю прыдворнага тэатральнага мастацтва, панаванне на каралеўскай і магнацкай сцэне заходнееўрапейскіх аўтараў на заходнееўрапейскіх мовах. “Увогуле, – пісаў вучоны, – здавольваліся замежнымі, г.зн. французскімі, італьянскімі, а таксама нямецкімі тэкстамі, бо іх было больш чым дастаткова. Польскія або перакладзеныя на польскую мову п’есы былі між тым яшчэ занадта слабымі, і таму тое, што жанчына з вышэйшых колаў арыстакратыі з руплівасцю, вартай ухвалення, узялася за стварэнне адсутнага польскага рэпертуару, – было справай, якая мае адметнае культурнае і літаратурна-гістарычнае зачэнне. Гэтай жанчынай была…”^[1] А гэтай жанчынай была тая, пра якую ў наступным, 1961 г., вядомы польскі даследчык Ю. Кжыжаноўскі пісаў, што яна “не была паэткай, хоць гладка валодала тым, што трэба было назваць рыфмаванай прозай… Мора слоў у бясконцых тырадах, якія зрэдку перапыняліся малавыразнымі спробамі вершатворчасці… Аўтарка, якая не адрознівала трагедыі ад камедыі, – працягвае вучоны сваю знішчальную характарыстыку, – не турбавалася таксама аб сцэнах і актах… Час і прастора як вызначальнікі драматычных структур для яе не існавалі, яна ведала толькі эпічнае чаргаванне падзей”^[2].

Да нашага часу пэўныя вучоныя працягваюць “выносіць прысуд” той, якая стаяла ля вытокаў нацыянальнай драматургіі, стаўшы першай жанчынай-драматургам на Беларусі. Выносяць прысуд той, якая вынасіла ў сваёй душы шматлікія паэтычныя і драматычныя творы, а ў сваім улонні пачынала каля трыццаці дзяцей. Не ўсім давялося пабачыць свет. І калі дзеці яе даўно ўжо адышлі ў небыццё, то яе камедыі, трагедыі і оперы жывуць побач з намі, чакаючы сваіх прыхільных чытачоў і справядлівых даследчыкаў.

Княгіня-драматург, як і вялікі Мальер, пісала непасрэдна для сцэны: як толькі якая-небудзь трагедыя або камедыя была гатова, любая сямейная ўрачыстасць магла служыць зручным повадам для яе пастаноўкі. Пры гэтым часцей за ўсё не было ніякай унутранай сувязі паміж відам адпаведнай урачыстасці і жанрам пастаўленай п’есы: сур’ёзную рэч ставілі, калі было гатова што-небудзь сур’ёзнае, вясёлую – калі была ў наяўнасці камедыя. Да радаснай падзеі – “шчаслівага вяртання са Сховы да Нясвіжа Яснавяльможных князёў Іхмосцяў Міхала Казіміра Антонія Радзівіла… і Яснавяльможнага князя Ямці Караля Станіслава Радзівіла” – была прымеркавана пастаноўка апошняй камедыі Ф.У. Радзівіл “Каханне – дасканалы майстра”, прадстаўленай на нясвіжскай сцэне ў жніўні 1752 г. Але яшчэ ў сакавіку 1752 г. Я. Фрычынскі паведамляў у сваім лісце пра падрыхтоўку новай п’есы: “la derniére comédie qui son Altesse Madame la Princesse á composé qui a pour titre Galezius”^[3]. Трэба думаць, п’еса карысталася папулярнасцю сярод гледачоў, аб чым сведчыць той факт, што нават праз восем год пасля скону княгіні Францішкі, у 1761 г., камедыя “Каханне – дасканалы майстра” ставілася на сцэне прыдворнага тэатра Міхала Казіміра Радзівіла ў Белай.

Цэнтральная мастацкая ідэя, закладзеная складальніцай камедыі, – апалогія духоўнага кахання і яго пераўтвараючай моцы. Крыніца сюжэтнага запазычання – першая навела пятага дня “Дэкамерона”, дзе распавядаецца гісторыя кіпрыйца Чымонэ, які закахаўся ў Іфігенію. Каханне за кароткі час пераўтварыла грубага, неадукаванага юнака ў галантнага кавалера. У якасці сюжэтнай першакрыніцы многія даследчыкі згадваюць аповесць Г. Морштына “Пра Галезіуса, сына Дэмакрыта, і Філіду, дачку Арыстыдаса, шляхты кіпрыйскага каралеўства”. Тым не менш, пры ўважлівым тэксталагічным параўнанні празаічнага твора Морштына і драматычнага твора Ф.У. Радзівіл становіцца відавочным, што з пераробкі польскага пісьменніка нясвіжская паэтка запазычае толькі імёны дзеючых асоб.

У пачатку п’есы аўтарка выкарыстоўвае традыцыйны для казкі сюжэтна-персанажны прыём: у старога бацькі былі тры сыны, два разумныя, а трэці дурны. Апошні, Галезій, быў празваны бацькам Сімонам (у Бакача – Чымонэ – ‘быдла’) за яго глупства і некультурнасць. І сапраўды, Галезій не бачыць аніякай карысці ад навучання. Так, на пытанне бацькі, для чаго ён жыве на свеце, малодшы сын адказвае:

Ну, каб есці, піць і спаць, сесці, стаць і легчы,

Каб хадзіць і штось казаць… Дык па што мне бегчы?

Па навуку вашу, га? Што з яе карысці?

Дурня, як і мудраца, чэрві будуць грызці.

На думку Г. Барышава, Галезій многімі рысамі нагадвае батлеечнага Паныча^[4]. Думаецца, што на семантыку гэтага вобраза паўплывалі таксама тагачасныя наватарскія павевы ў філасофіі, у прыватнасці, вучэнне Ж.Ж. Русо з яго адмаўленнем многіх дасягненняў цывілізацыі і заклікам “Назад, да прыроды!” Адпавядаюць гэтай канцэпцыі радкі з маналога Галезія:

Як паправіць розум, што дан па Боскай волі?

Законаў прыродных не адмяніць ніколі.

Без навук жылі ў раі і Адам, і Ева,

Голымі хадзілі з-пад дрэва і да дрэва.

Сёння ж і карсетам, і зброяй трушчаць косці,

Канцэптаў поўна ў думках, а у сэрцах – злоасці.

А я ў сваёй натуры ад прыроды шпаркі

У паншчынных турботах, справах гаспадаркі.

Калі ж мой востры розум будзе з большым спрытам,

Філасофскіх думак знайду і ў полі з жытам.

Тым не менш, аўтарка абірае для свайго галоўнага героя шлях інтэлектуальнага і маральнага ўдасканалення. Што ж прымушае ўпартага блазна пачаць думаць і жыць іначай? Зразумела, каханне, якое, згодна з назваю камедыі, аказваецца дасканалым майстрам. Сустрэўшы Філіду і закахаўшыся ў яе, Галезій абяцае змяніць свае адносіны да навукі. У сцэне сустрэчы Галезія з Філідай нясвіжская аўтарка ўжывае барокавы вобраз цудоўнай дзяўчыны, якая спіць. Пазбаўлены куртуазных пачуццяў юнак звяртае ўвагу выключна на спакуслівыя для мужчыны часткі жаночага цела.

Формы – цуд, а ручка – нябачная ў прыродзе.

А што ж там пад газам? Які той бюст дзявочы?

Нябеснае стварэнне! Прырастаюць вочы!

А ці ў парадку ножка? Зазірну паціху…

Ах, я ледзьве ўбачыў – і не магу ўжо дыхаць.

Каханне Галезія, як гэта характэрна для ўсіх герояў-мужчын княгіні, нарадзілася ў яго вачах. Прыём іроніі служыць супрацьпастаўленню грубага, пазбаўленага прыгожых манер юнака вытанчанай і разумнай дзяўчыне. Для радзівілаўскай Філіды (у адрозненне ад гераіні Бакача) знешнасць не мае ніякага значэння, што цалкам адпавядае аўтарскаму разуменню прыгажосці ў духу ідэалогіі Асветніцтва. Вось чаму толькі пасля прынясення Галезіем прысягі “ўзяцца за розум” Філіда гаворыць яму:

Ты зусім не брыдкі… Калі ж па розум пойдзеш,

То сентыменты сэрца, можа стацца, знойдзеш.

Шлях удасканалення галоўнага героя ў навеле Бакача пазначаны агульнымі мазкамі; Ф.У. Радзівіл вельмі падрабязна распісвае навуковыя заняткі Галезія. У трэцяй сцэне другога акта яна выводзіць па чарзе пецярых “мэтраў” – гэта настаўнікі філасофіі, тэалогіі, танцаў, фехтавання, а таксама берэйтар (настаўнік па конных скачках). Прыводзчы ў п’есе пытанні настаўнікаў і адказы на іх Галезія, княгіня Радзівіл прыгадвала, напэўна, заняткі сваіх сыноў Караля і Януша, на якіх яна магла прысутнічаць асабіста.

Нясвіжская паэтка змяняе развязку вядомага сюжэта. Вобразы старэйшых братоў актуалізуюцца не толькі ў сцэне іх размовы з бацькам. Радзівілаўская Філіда мае дзвюх сёстраў (Кларыду і Альбіну), якія аказваюцца каханкамі двух братоў Гелезія – Зізіма і Сільфраніда. Увядзенне дзвюх дадатковых пар закаханых спрыяла рэалізацыі ідэйнай задумы аўтаркі. Трактоўка вобраза Філіды ў камедыі “Каханне – дасканалы майстра” карэнным чынам змяняецца ў параўнанні з аповесцю Морштына: бяздзейная, пасіўная гераіня польскага навеліста становіцца пад пяром нясвіжскай аўтаркі натурай цэльнай, непахіснай у сваёй дабрачыннасці. Менавіта Філіда – “тып вясковай, сціпла выхаванай дзяўчыны”^[5] – становіцца ваяўнічай абаронцай сваіх прынцыпаў, якія адпавядаюць маральнай канцэпцыі аўтаркі. Калі пасля выкрадання трох сясцёр трыма братамі Кларыда і Альбіна адразу ж даюць згоду на шлюб, то Філіда катэгарычна адмаўляецца пайсці на гэта без бацькоўскай згоды, заяўляючы:

… хто загады бацькі лёгка зневажае,

Той нішчыць Боскі звычай, праўду забівае.

Гаворачы так, Філіда праяўляе сапраўдную цнатлівасць і вернасць волі бацькі, бо Арыстыд незадоўга да таго адмовіўся аддаць сваіх дачок за сыноў Дэмакрыта. Аўтарка асуджае бацьку-тырана, і тым не менш ухваляе добрую волю Філіды, дзякуючы якой закаханыя ўсё ж такі змаглі дачакацца шчаслівага для сябе выніку. У духу эстэтыкі сентыменталізму ўсе сюжэтныя канфлікты вырашаюцца “бяскроўна”: жаніх Філіды Пазімунд добраахвотна адмаўляецца ад шлюбу, а Арыстыд нарэшце дае сваю згоду. Напрыканцы п’есы аўтарка выражае галоўную яе ідэю ў словах Дэмакрыта:

Каханне – спрытны майстра, мае моц такую,

Што хутка ўдасканаліць галаву тупую;

З ім сталее сэрца, яно ў сваіх палётах

Нясе за смуткам радасць, шчасце – па турботах.

Думку пра чароўную моц кахання, якая прысутнічае і ў Бакача, княгіня Радзівіл дапаўняе перасцярогай ад імкнення да інтрыг у сардэчных памкненнях, апелюе ў першую чаргу да розуму, а не да пачуцця.

Хто адгадае таямніцу жаночага сэрца? Ці была яснавяльможная княгіня шчаслівай у каханні, ці знаходзіла ўзаемнасць у пачуццях мужа? Не будзем трывожыць памяць гэтай велічнай, вытанчанай жанчыны, якая ўсё імкнулася рабіць comme il faut, ва ўсім хацела дасягнуць гармоніі. І шчыра верыла ў прыгажосць узаемаадносін паміж мужчынам і жанчынай, верыла, што каханне паміж імі можа быць і будзе толькі прыгожае, годнае, цнатлівае і абавязкова асвечанае шлюбам. Бо гэтае зямное пачуццё мае высокае Боскае прызначэнне – быць сродкам прадаўжэння роду чалавечага, а таксама сродкам унутранага ўдасканалення кожнага з нас.