БЕЛАРУСКАЯ ЛІТАРАТУРА 30-40 гг. ХІХ ст.

Надзвычай важнымі, на нашу думку, у станаўленні і развіцці беларускай літаратуры былі 30–40-я гг. ХІХ ст. Менавіта ў гэты час у беларускім грамадстве ўзнікла нацыянальная ідэя, пашыраецца тэрмін “Беларусь”, “беларусы” як саманазва жыхарства значнае часткі былога Вялікага княства Літоўскага. Заўважым, што найменні “Белая Русь”, “беларускі”, “беларусец” у адносінах да нашых земляў з’яўляюцца толькі напрыканцы ХVІІ ст. у часе войнаў Маскоўскае дзяржавы з Рэччу Паспалітаю. Відаць, менавіта ад маскоўцаў зыходзіла ініцыятыва назваць насельнікаў сумежнага гаспадарства [тых, хто вызнаваў рускую (праваслаўную) веру] беларусцамі. Таму выкарыстанне тэрміну “беларусы” было надзвычай удалым: гэта давала Расіі мажлівасць пераканаўча абгрунтаваць сваю захопніцкую палітыку.

У 1686 г. Масковія і Рэч Паспалітая падпісалі Грымултоўскі трактат, паводле якога кіеўскі мітрапаліт (Кіеў з 1654 г. у складзе Расіі) станавіўся на чале праваслаўнай царквы Вялікага княства Літоўскага. Магілёўскі епіскап пачынае афіцыйна называцца беларускім. Суперніцтва цэркваў паспрыяла таму, што ў хуткім часе і каталіцкія іерархі ўсходніх рэгіёнаў называюцца беларускімі. Жорсткая рэлігійная барацьба, ганенні на праваслаўных, каталізацыйная палітыка езуітаў і польскага касцёла – усё гэта прымусіла “беларусцаў” шукаць дапамогі. Праваслаўныя іерархі (Іеранім Ваўчанскі, Мельхісэдэк Яворскі, Феафан Леантовіч) пачынаюць усё часцей і часцей звяртацца да Масковіі. Яны дамагліся, каб у Варшаве пры расійскім паслу знаходзіўся спецыяльны камісар, якому праваслаўныя дасылалі скаргі пра ганенні. Часам гэтыя скаргі накіроўваліся непасрэдна да цара. Найбольш яскравы прыклад – чалабітная Г. Каніскага на імя Кацярыны ІІ, дзе магілёўскі епіскап настойліва раіць імператрыцы даслаць каралю Рэчы Паспалітай ультыматыўную грамату, як зрабіў гэта ў 1722 г. Пётр І.

Яшчэ больш катэгарычнаю была запіска Ф. Леантовіча ад 24 лістапада 1762 г., у якой ён адказваў на запыт “какая политическая польза может последовать Российскому нашему государству по случаю защищения грекороссийских наших в польском государстве исповедников” наступным чынам:

Российскому нашему государству можно будет на 600 верст самой лучшей и плодородной земли, с бесчисленным православным народом, перед всем светом праведно и правильно у поляков отобрать[1].

(В. Ключэўскі ў “Курсе русской истории” падаў гэты факт, як нібыта сказанае адным з ігуменаў у часе каранацыі Кацярыны ІІ).

Праваслаўныя іерархі абаранялі сваю веру і толькі веру. Кацярына ІІ (з дапамогаю Г. Каніскага) гуляла беларускаю картаю, вядома не дзеля таго, каб інспірыраваць беларускую думку, беларускае пытанне, беларускую аўтаномію. Як пакажа разгортванне падзей, гэта карта стала часовым інструментам у руках царызму: лічаныя гады губерні называліся беларускімі, а пасля гэты тэрмін Мікалай І увогуле забараніў. Але справа была зроблена. Узнікла база дзеля станаўлення беларускай нацыянальнай ідэі. Тут варта зазначыць, што беларускі, вобразна кажучы, сцяг напрыканцы ХVІІІ ст. перахапілі ў праваслаўных езуіты, каб аддзячыць Кацярыне ІІ за дазвол ордэну працягваць дзейнасць на тэрыторыі Расійскае імперыі. Езуіты пачалі называцца беларускімі, пачалі называць сваіх студэнтаў і шкаляроў беларусамі[2]. А з тае прычыны, што уніяцкія святары навучаліся ў езуітаў, дык і Уніяцкая царква спрычынілася да пашырэння беларускай свядомасці сярод насельнікаў былога Вялікага княства Літоўскага.

У той час на тэрыторыі сучаснае Беларусі існаваў грунт дзеля ўзнікнення шэрагу нацыянальных рухаў. Лепш за ўсё пачуваліся ліцвіны. Іхная “партыя” была наймацнейшаю. Нешматлікай, але надзвычай моцнай на Беларусі была польская “партыя”. Яна мела ўплыў на ліцвінскую “партыю”, імкнулася давесці, што ў тагачасных умовах барацьба з Масквою павінна ісці пад рэчыпаспалітаўскім (польскім) сцягам.

Беларускі рух сваё станаўленне пачаў толькі ў трыццатыя гады ХІХ ст. Нейкі час яго дзейнасць ішла ў рэчышчы агульнага рэчыпаспалітаўскага руху. Яно й нядзіўна! Беларусы яшчэ добра памяталі пра сувязі, якія лучылі іх з іншымі насельнікамі Вялікага княства Літоўскага. Крыху пазней, калі “выхаваннем” беларусаў занялася расійская школа, беларускі рух раздзяліўся на дзве плыні: адна з іх па-ранейшаму гарнулася да ліцвінскага ды рэчыпаспалітаўскага руху, другая стала на прарасійскія пазіцыі. Зрэшты, у другой палове ХІХ ст. гэтая прарасійская плынь беларускага руху перастае быць беларускаю, гэтая плынь хутка прыйшла да “западноруссизму”. Яе прадстаўнікі становяцца “истинно русскими людьми”, што, трэба сказаць, і было пажаданым ды лагічным завяршэннем гульні царызму з “беларускаю картаю”. Аднак беларускі рух складаўся з дзвюх плыняў. І калі адна з іх, прарасійская плынь, вяла рух да згубы, дык іншая здолела вылучыць са свайго асяроддзя прадстаўнікоў, што сфармавалі беларускую нацыянальную ідэю.

Першыя праявы беларускага руху заўважаюцца ў літаратурнай працы Каятана Касовіча, які ў 1835 г. у газеце “Молва” (№№ 21 і 50) пісаў пра беларускія народныя песні. Больш паспяховай беларускай працай трэба лічыць літаратурную і грамадскую дзейнасць братоў Грымалоўскіх, Валяр’яна, Клеменса, Юльяна. Але найбольш плённай у распрацоўцы беларускай нацыянальнай ідэі была літаратурная і грамадская чыннасць Яна Баршчэўскага. Яго “Шляхціц Завальня, або Беларусь ў фантастычных апавяданнях” – гэта гімн роднай Беларусі, гэта сцвярджэнне яе самабытнасці і незалежнасці. “Шляхціц Завальня”, аднак, не публіцыстычны, а мастацкі твор. Зрэшты, у той час, калі нават саму назву “Беларусь” было забаронена ўжываць у афіцыйных паперах (Мікалай І не меў, як яго бабка Кацярына ІІ, патрэбы “апраўдвацца” перад Еўропаю за падзелы Рэчы Паспалітай), выступіць у друку з прапагандаю беларускіх (ці нейкіх іншых) незалежніцкіх ідэй не выпадала. Адзінай магчымасцю выказаць ідэі, якія вызнавала невялікая група беларускай інтэлігенцыі, заставалася ўвасабленне іх у мастацкім творы. Гэта дазволіла б пашыраць іх у грамадстве, якое стаяла на парозе нацыянальнага самавызначэння. У “Шляхціцы Завальні” пісьменнік закранае асобныя пытанні, звязаныя з беларускаю нацыянальнаю думкаю. Ім робіцца спроба геаграфічнага апісання краю, ягонае гісторыі і нават эканамічнага стану. Яшчэ з большаю паўнатою Я. Баршчэўскі падае своеасаблівасці нацыянальнага характару беларуса, яго светапогляд, раскрывае ўнутраную прыгажосць ягонае душы. Пры дапамозе сістэмы вобразаў-сімвалаў выказваецца асноўная думка кнігі: Беларусь – гэта край, які мае сваю гісторыю; гэта край, мінулае якога было куды шчаслівейшае, чым сённяшні дзень; гэта край, насельніцтва якога – асобны народ, які можа й павінен жыць без дыктату з боку суседзяў, жыць паводле законаў ды традыцый сваіх продкаў, а не па звычаях ды парадках іншых народаў. Беларусам трэба адно толькі ўспомніць сваё слаўнае мінулае, тых, хто загінуў за волю ды незалежнасць Бацькаўшчыны; каб іх сэрцы прасякліся мужнасцю, гонарам за сваіх продкаў, што дасць ім адвагу ісці сваім, а не падказаным суседзямі шляхам. Найбольш яскрава ідэю кнігі Я. Баршчэўскага выяўляе сімвалічны вобраз Плачкі. Пераасэнсаваўшы галоўны вобраз “Трэнасу” М. Сматрыцкага, пісьменнік надае яму значэнне галоўнага ідэйнага стрыжня твора, што звязвае разрозненыя апавяданні-прытчы ў цэласны малюнак нацыянальнага жыцця беларусаў. Просты люд з прычыны сваёй неадукаванасці, а шляхта ды паны з-за сваёй неразумнасці ды палахлівасці не могуць зразумець Плачку. А гэта з’яўляецца прычынаю Яе слёз. Забытая амаль усімі Плачка-Беларусь мусіць апрануць сялянскі строй, бо вышэйшыя класы беларускага грамадства адвярнуліся ад Яе, ім непатрэбна Яе Жывая вада, што, пэўна, не аднаму б абудзіла ягоную нацыянальную самасвядомасць. Паны і шляхта нічога не хочуць ведаць пра Плачку, пагардліва глядзяць на сялянскую сірату. Наадварот, яны звязваюцца з Чарнакніжнікам, аддаюць свой край пад уладу Белае Сарокі, гаспадыні Паўночнае краіны (выдатны алегарычны вобраз Кацярыны ІІ!), а самі ў вобліку мядзведзяў вартуюць яе багацці; яны наводзяць на Беларусь асташоў, якія нішчаць нашу прыроду ды псуюць норавы люду. Малюнак, створаны Я. Баршчэўскім, адпавядаў рэальнаму стану нацыянальнага жыцця на Беларусі. Нацыянальна свядомых людзей былі толькі адзінкі. Але яны былі, і пісьменнік верыць у лепшае будучае свайго краю, свае Беларусі, спадзяецца, што паны і шляхта павернуцца да мясцовых праблемаў, мясцовага жыцця, мясцовых традыцый.

Беларускі нацыянальны рух 40-х гг. ХІХ ст. не здолеў цалкам сфармавацца і адасобіцца, але патрыятычныя памкненні нацыянальна свядомых прадстаўнікоў беларускага грамадства якраз і знайшлі сваё выяўленне ў выказанай Я. Баршчэўскім беларускай нацыянальнай ідэі. Гісторыка, як Т. Нарбут у ліцвінаў, беларусы ў той час не вылучылі са свайго асяроддзя, дык жывілі нацыянальную ідэю толькі літаратура ды фалькларыстыка. Асабліва значнымі былі працы А. Рыпінскага (“Беларусь”), І. Храпавіцкага (“Погляд на паэзію беларускага люду”), Р. Падбярэскага (“Беларусь і Ян Баршчэўскі” ды “Лісты пра Беларусь”), літаратурныя творы А. Грот-Спасоўскага, Т. Лады-Заблоцкага ды інш. Усё гэта стварала аўру вакол беларускай нацыянальнай ідэі.

Магутны зарад нацыянальнай энергіі, што несла кніга Я. Баршчэўскага “Шляхціц Завальня”, так ці інакш уздзейнічаў на беларусаў, абуджаючы іх нацыянальную свядомасць. Непасрэдным прадаўжальнікам працы Я. Баршчэўскага ў 50–60-я гг. ХІХ ст. стаў Арцём Вярыга-Дарэўскі. Яго літаратурна-грамадская праца прывабіла да беларускай справы нават асобных прадстаўнікоў ліцвінскага руху (В. Дунін-Марцінкевіч, У. Сыракомля, В. Каратынскі).

Менавіта, у 30–40-х гг. ХІХ ст. беларуская ідэя пачала сваё станаўленне і ўзнік міф пра крывіцка-полацкія карані беларускай нацыі. Мастацкае адлюстраванне гэты міф знайшоў у польскамоўнай літаратуры Беларусі. Зусім неістотна, што пісьменнікі звярталіся да адукаванага чытача на польскай мове: “зашыфраваная” ў мастацкую алегорыю нацыянальная ідэя знаходзіла водгук у сэрцах беларусаў. Яна ўцягвала ў арбіту свайго ўздзеяння ўсё больш шырокія грамадскія колы з заходніх правінцый Расійскае імперыі. Вынішчэнне М. Мураўёвым ў 1863–1864 гг. літаральна ўсяе апазіцыі да царызму на нейкі час запаволіла развіццё беларушчыны, але ўжо ў 80-я гг. ХІХ ст. нацыянальная ідэя знаходзіць сваіх новых прыхільнікаў.

 

Палітычнае становішча Беларусі першай паловы XIX ст. было абумоўлена гістарычнымі падзеямі сярэдзіны ХVІІІ ст., калі цэнтралізаваная Расія здолела разгледзець разбуральныя працэсы ў арганізме Рэчы Паспалітай і прыклала ўсе намаганні, каб прыспешыць гэтыя працэсы. Хутка стала магчымым кіраваць палітыкай гэтае дзяржавы: кароль і частка сенатараў паслухмяна выконвалі загады Пецярбурга. Справакаваўшы “дысідэнцкае пытанне”, Кацярына II зразумела, што ў мэтах свае палітыкі можна выкарыстоўваць нешматлікае праваслаўнае насельніцтва Рэчы Паспалітай. I толькі пазней, пасля падзелаў незалежнае дзяржавы, з’явіўся напаўзабыты тэзіс (які шырока выкарыстоўваўся ў ХV–ХVІІ стст.) пра “истинно-русский” народ – насельніцтва ўсходняе часткі “Польшчы”.

Мерапрыемствы царскага ўрада, скіраваныя на русіфікацыю Беларусі, заўсёды ўспрымаліся ў штыкі вышэйшымі класамі беларускага грамадства, большасць якога ўжо з ХVІІ ст. шмат у чым салідарызавалася з Варшаваю. Так, адказам на палітыку Кацярыны II сталі паланізацыйныя працэсы першых двух дзесяцігоддзяў XIX ст. (кіраваў гэтымі працэсамі князь Адам Чартарыйскі.) Перыяд гэты шмат у чым эклектычны: развіццё ў грамадстве рэчыпаспалітаўскага патрыятызму ідзе поруч з нараджэннем казённага расійскага патрыятызму чыноўнікаў-урадоўцаў мясцовага паходжання, асветніцкая навука Віленскага універсітэта спаборнічае з схаластычным багаслоўем Полацкае езуіцкае акадэміі, творы філаматаў, напісаныя ў духу класіцызму, папярэднічаюць іх рамантычным практыкаванням.

Разгром віленскіх маладзёжных суполак у пачатку 20-х гг. і перамена ўнутранае палітыкі пры Мікалаі I выклікаюць праз нейкі час новую плынь супрацьдзеяння русіфікацыі. Пра гэта сведчыць падтрыманне беларускім грамадствам Лістападаўскага паўстання 1830–1831 гг. На гэты раз царызм надзвычай жорстка адрэагаваў на праяву польскага (больш дакладна: рэчыпаспалітаўскага) духу на Беларусі. Распраўляючыся з Уніяй[3], ён наносіць магутны ўдар па сістэме адукацыі ў краі: 1 мая 1832 г. зачынены Віленскі універсітэт і большасць школ, якія ўтрымлівала духавенства. У гімназіях і вучылішчах з 1834 г. выкладанне пераводзіцца на рускую мову. Віленская медыка-хірургічная акадэмія не магла задаволіць патрэбы мясцовае моладзі ў вышэйшай адукацыі. Набыць яе можна было толькі ў расійскіх гарадах, бо выезд на навучанне за мяжу жыхарам Беларусі забараняўся.

Выкарыстоўваючы права пераможцы, царызм імкнецца падпарадкаваць свайму ўплыву ўсе бакі грамадскага жыцця. I за некалькі пасляпаўстанцкіх гадоў значна ўмацоўвае свае пазіцыі ў краі. Праца на пашырэнне тут “русского дела” набывае мэтанакіраваны характар. Калі ў аляксандраўскія часы “далучаныя ад Польшчы” тэрыторыі былі чужынскім элементам у імперыі, дык пасля Лістападаўскага паўстання такі погляд застаецца толькі на царства Польскае. Беларусь жа аддаецца на рабунак расійскім чыноўнікам, вайскоўцам, настаўніцтву, духавенству ды памешчыкам як свая калонія. З расійскіх бастыёнаў (губернскія і павятовыя ўправы, паліцэйскі апарат, цэрквы, гімназіі) вядзецца наступ на адвечныя традыцыі ды культуру народа. У першую чаргу звяртаецца ўвага на ідэалагічную “апрацоўку” беларускай шляхты. З Масквы і Пецярбурга праз расійскія ўстановы насельніцтву краю настойліва рэкамендуюцца шматлікія сталічныя перыядычныя і неперыядычныя выданні. А з 1838 г. ва ўсіх тутэйшых губернскіх гарадах выдаюцца “Губернские ведомости”. Колькасць польскамоўнай прадукцыі мясцовых друкарняў адпаведна скарачаецца. Адзін толькі “Kurier Litewski” працягвае выходзіць перыядычна, ды і то таму, што ператвораны ў афіцыйны орган краю (1834) і частка матэрыялаў друкуецца па-руску.

Перыяд канфрантацыі расійскае ўлады з вышэйшымі класамі беларускага грамадства хутка заканчваецца. У сярэдзіне 30-х гг. і адзін і другі бок ідуць на ўступкі: без класавай салідарызацыі праводзіць унутраную палітыку ў краі стала немажліва. А гэта ў значнай ступені тармазіла нараджэнне беларускай нацыянальнай самасвядомасці, бо ў грамадстве адначасна ішлі працэсы і русіфікацыі і паланізацыі. Дык праціўнік аднаго з гэтых працэсаў непазбежна мусіў салідарызавацца з супрацьлеглым. Трэці шлях быў настолькі неакрэслены, што ступіць на яго маглі толькі адзінкі.

Поспехі царызму ў справе русіфікацыі Беларусі ў 30-я гг. XIX ст. былі нязначнымі. Кожны крок працаўнікоў “русского дела” даваўся з цяжкасцямі. Але прадбачліва, на шмат гадоў наперад разлічаная палітыка на выцясненне “польскага элементу” з краю ажыццяўлялася няўхільна. Адмяняючы ў 1840 г. дзеянне Літоўскага Статуту і замяніўшы найменне “Беларусь” на “Северо-Западные губернии”, царызм ператвараў захопленыя, але дасюль яшчэ чужыя землі ва ўласнасць Расійскае імперыі. Цяжэй было ператварыць у сапраўдных грамадзян Расіі насельніцтва Беларусі: калі з сялянствам царызму асаблівых клопатаў не было, дык з беларускаю шляхтаю (а яна складала значную частку жыхарства краю), выхаванаю польскаю школаю і польскім касцёлам у польскім духу, змаганне ішло доўгія гады.

Барацьбою са шляхтаю можна растлумачыць і закрыццё (ці, больш дакладна, перавод у Пецярбург) Віленскіх Акадэмій – Медыка-хірургічнае і Духоўнае (1839). Дробную шляхту ў 1844 г. урад вымусіў зноў даводзіць сваё шляхецтва, ведаючы, што большасці не па кішэні весці геральдычныя вышукванні, а павелічэнне колькасці аднадворцаў, г. зн. класа, які плаціў падаткі, пастаўляў рэкрутаў і не меў права ад’язджаць ад дома на адлегласць больш чым 30 вёрстаў, было гарантыяй новых прыбыткаў у дзяржаўную скарбонку і змяншала глебу, падатную на рэвалюцыйную агітацыю. Асабліва ўдала ўрад правёў гэтак званую інвентарызацыю маёнткаў. Прыкрываючыся клопатам пра прыгонных (маўляў, цар стараецца не дапусціць павялічэння панамі павіннасцяў), ён адхіліў сялянаў ад удзелу ў будучых паўстаннях і фактычна перацягнуў іх на свой бок.

Эканамічнымі сродкамі правабліваючы на свой бок арыстакратыю, царызм адначасова вядзе непрымірымую барацьбу з дробнаю і сярэдняю шляхтаю. Для “польскай справы” гэта было пачаткам незваротных працэсаў у яе арганізме. Але разам з тым русіфікацыя прынесла і жыццёсцвярджальны пачатак – у гэты час нарадзілася беларуская думка, беларуская ідэя. Перавага сілаў русіфікатараў менавіта ў 40-я гг. стала відавочнаю. Русіфікацыю стала магчымым весці, маючы за сабою амаль усё сялянства, што нядаўна перагналі ў праваслаўе. Каталіцкі касцёл і польская школа мусілі маўкліва адступаць, губляючы свае бастыёны. Русіфікацыя прымусіла палітычных “палякаў” па-іншаму глянуць на сваё паходжанне, заняцца пошукамі сваіх каранёў. I шмат хто зразумеў, што нічога агульнага з этнічнымі палякамі яны не маюць.

Беларускі літаратурна-грамадскі рух нарадзіўся ў 30-я гг. ХІХ ст. Акурат у гэты час пачаўся працэс фармавання нацыянальнай самасвядомасці беларусаў: назвацца беларусам (ці беларусінам) – гэта не толькі акрэсліць сваё геаграфічнае месца жыхарства, але і вылучыць сябе з шэрагу іншых славян – “маскалёў”, палякаў, ліцвінаў (не жамойтаў!). Вядома, гэты працэс больш паспяхова ішоў бы пры паўнакроўным існаванні Уніяцкае Царквы, ды яна, знаходзячыся пад перакрыжаваным агнём, слабела з кожным днём. Да таго ж рэлігійныя ідэолагі не лічылі патрэбным у пачатку ХІХ ст. звяртацца да шматмільённага народа на яго мове. Латынь і польская мова касцёла, а таксама царкоўнаславяншчына уніяцкае царквы здаваліся ім дастатковымі дзеля патрэб вернікаў. Але актыўнае ўмяшанне царызму ў рэлігійныя справы, а менавіта ўзяты курс на ліквідацыю Уніі, падштурхнуў і праціўнікаў імперыі да пошуку шляхоў уздзеяння на просты люд. Сказалася, відаць, і тое, што прымусовы перавод уніятаў у праваслаўе стымуляваў і рост колькасці католікаў за кошт усё тых жа уніятаў. Усё гэта прывяло да таго, што ў 1835 г. у Вільні была выдадзена невялічкая кніжка – катэхізіс “Кароткі збор хрысціянскае навукі для сялянаў рымска-каталіцкага веравызнання, якія размаўляюць на польска-рускай мове”[4]. Дазвол на выданне быў дадзены біскупам Віленскай дыяцэзіі Энджэем Клангевічам, які 5 чэрвеня 1835 г. пазначыў, што “гэты кароткі Катэхізіс – здаровая і карысная навука для просталюдзінаў”. Відаць, гэтая акалічнасць схіліла асобных даследчыкаў да думкі, што сам біскуп Клангевіч з’яўляецца аўтарам дадзенае кніжкі. Аднак дазвол названага біскупа на публікацыю разам з дазволам цэнзара П. Кукальніка – гэта варункі, неабходныя дзеля выхаду ў свет “Кароткага збору…”[5]. Не адпавядае сапраўднасці і сцверджанне, што аўтарам катэхізіса быў святар Шарашэўскае царквы на Пружаншчыне, былы прафесар Віленскага універсітэта Міхал Баброўскі[6]. Бо, відаць, не толькі М. Баброўскі валодаў у той час беларускаю моваю ў дастатковым дзеля напісання беларускага тэкста аб’ёме. Хутчэй за ўсё аўтар – каталіцкі, а раней уніяцкі святар, што дастасаваў свой вопыт працы з неадукаваным уніяцкім людам да новых умоваў. Перадусім, пра гэта сведчыць пададзены аўтарам шырокавядомы уніяцкі гімн “О, мой Божа! Веру Табе”. Менавіта для новакатолікаў з уніятаў і прызначаецца гэты катэхізіс. Дзеля гэтых новакатолікаў і прызначаецца выданне на беларускай, новай для каталіцкага касцёла мове. Выхад катэхізіса абумоўлены новымі рэаліямі ў грамадска-палітычным жыцці таго часу.

Нявысветленым застаецца пытанне: беларускамоўны катэхізіс – гэта арыгінальны тэкст ці пераклад пэўнага польскамоўнага выдання. Звернем увагу толькі на тое, што мова катэхізісу дастаткова блізкая да сённяшняе беларускай мовы з нязначнай колькасцю паланізмаў. У адрозненне ад А. Рыпінскага, Я. Чачота ды іншых літаратараў, што шукалі пэўныя знакі дзеля перадачы гукаў беларускай мовы, аўтар катэхізіса выкарыстоўвае адно толькі польскі шрыфт.

Апрача катэхізіса аўтар уключыў у кніжку дзве польскамоўныя малітвы, сімвал веры, дзесяць Божых прыказанняў, пяць касцельных прыказанняў (адсутнічае прыказанне не чытаць забароненых кнігаў), а таксама г. зв. “Akty” (беларускамоўны сімвал веры) і ахвяраванне Святой Імшы. А напрыканцы выдання была змешчана ўжо прыгаданая песня “О, мой Божа!”

Звяртае на сябе яшчэ адна акалічнасць: аўтар прызначае сваю кніжку дзеля “сялян рымска-каталіцкага веравызнання, якія размаўляюць на польска-рускай мове” (у арыгінале “mówiących językiem polsko-ruskim”, менавіта рускай мовай, а не расійскай, як павінна было быць). Тут адно з двух: або цэнзар не прапусціў тэрмін “беларуская мова”, або – што больш верагодней – аўтар не ведаў адпаведнага наймення тае мовы, на якой звяртаўся да чытача. Дарэчы, можна прыгадаць, што нават выхаванец Віленскага універсітэта Адам Міцкевіч называў беларускую мову “русінскай або літоўска-русінскай”, а Ян Чачот – “славяна-крывіцкай”.

Якраз на гэты факт звяртаў увагу аўтар допісу “Беларуская гаворка” ў “Журнале Министерства Народного Просвещения” (1835. Ч. VIII). Літаральна праз некалькі дзён пасля выхаду ў свет расійскага часопіса “Tygodnik Petersburski” (1835. № 95) перадрукаваў гэты допіс у перакладзе на польскую мову. Ужо на самым пачатку ён падкрэслівае, што больш правільна гэтую мову называць беларускаю. Праўда, мову гэтую ён лічыць малавядомаю галіною – як ён кажа – “нашае роднае мовы”. Толькі вось незразумела, якая мова з’яўляецца для аўтара роднаю – польская ці руская? Не выратоўвае сітуацыю і тое, што аўтар допісу гаворыць пра рускае (зноў жа – не пра расійскае) паходжанне беларусаў. Справа ў тым, што шматлікія вучоныя нашага краю (перадусім, гісторыкі), а таксама вучоныя з Польшчы не раз падкрэслівалі рускае паходжанне ліцвінаў (ці больш правільна – рускія карані ліцвінаў). Дык хутчэй за ўсё аўтарам допісу быў не расіянін. Тым болей, што цэлы шэраг фактаў пацвярджае гэтую думку: аніводзін расійскі вучоны ці публіцыст таго часу не валодаў у дастатковым аб’ёме матэрыялам, які аналізуецца ў допісе.

Выхад у свет у 1835 г. “Кароткага збору…” – гэта выхад у свет першай беларускамоўнай кніжкі ў першай палове XIX ст. (толькі ў 1855 г. з’яўляюцца наступныя: “Wieczernicy i obłąkany” ды “Hapon” В. Дуніна-Марцінкевіча). І хоць у тытуле гэтая мова называецца польска-рускаю, аднак ужо ў тым жа годзе з’яўляецца публікацыя ў “Журнале Министерства Народного Просвещения” (паўтораная ў “Tygodniku Petersburskim”), якая самім тытулам і зместам сцвярджае – у грамадстве ўзмацняецца тэндэнцыя называць мову шматмільённага народа былога Вялікага княства Літоўскага беларускаю.

У першай палове XIX ст. беларускае слова вельмі цяжка ішло да друкарскага варштата, хоць “(белорусский язык) … всё ещё господствовал в домашнем обиходе многих слоев населения, даже тяготевших к Польше”[7], хоць атрымала “широкое развитие рукописная белорусская литература...”[8]. Ды не было практыкі выдання па-беларуску. “Геаграфічная Беларусь” займала меншую частку этнічных беларускіх земляў, а наяўнасць найменняў “ліцвін”, “тутэйшы”, “руські”, “крывіч”, “русін” сведчыла пра тое, што не існавала адзінае народнае самасвядомасці. Усё гэта спрыяла адчужэнню адукаванае часткі насельніцтва ад свайго народа. Значна прасцей абаперціся на чужыя традыцыі, чым самому ўзнаўляць забытыя. Аднавіць забытыя традыцыі мог толькі Паэт-прарок, а ягонае з’яўленне павінны падрыхтаваць папярэднікі.

Гэтымі папярэднікамі можна лічыць усіх тых, хто, вызнаючы сябе “палякам” або “ліцвінам”, звяртаў увагу грамадства на адметнасць мовы, культуры ды гісторыі насельніцтва “kresów wschodnich” ці “Северо-Западного края”. Часцей гучаў голас першых. Каб не стаць самім ахвярамі русіфікацыі, “палякі” спрабуюць абаперціся на просты люд. Ствараючы шматлікія гутаркі і вершы па-беларуску – духоўныя і свецкія, публіцыстычна-сур’ёзныя і гумарыстычныя, яны даводзілі, што “тутэйшыя” – гэта самабытны народ. Не магла не закрануць гэтых праблемаў і навука. Адным з першых у ХІХ ст. пра адметнасць беларускай мовы выказаўся Самуэль Ліндэ[9]. Збіраючы і апрацоўваючы фальклор славянскіх народаў, Зарыян Далэнга-Хадакоўскі асобна вылучае беларускія песні, якія пазней выдасць П. Бяссонаў[10]. Віленскія вучоныя, шубраўцы, філаматы ў шматлікіх публікацыях у “Tygodniku Wileńskim”, “Dzienniku Wileńskim”, “Wiadomościach Brukowych” ды інш., езуіты ў “Miesięczniku Połockim” засяроджвалі ўвагу на мясцовых праблемах, мясцовай гісторыі, мясцовай культуры. Але рэпрэсіі ў Вільні напачатку 20-х гг. XIX ст., іх працяг у часе царавання Мікалая I ды шмат што іншае перашкаджалі аб’ектыўнаму адлюстраванню беларускай тэматыкі ў польскамоўным друку.

У рускамоўных выданнях амаль не сустракаецца аб’ектыўнага падыходу ў адлюстраванні беларускай тэматыкі. Хоцъ, вядома, асобныя публікацыі былі даволі значнымі[11]. Асабліва тыя, дзе закраналіся пытанні самабытнасці беларускай мовы. Аўтары такіх артыкулаў звычайна паходзілі з Беларусі і – што вельмі важна – лічылі сябе беларусамі. Так, да змешчанай у газеце “Молва” беларускай песні “Скажы, клён, чы ты не деревце?” рэдакцыя палічыла неабходным даць каментар і працытаваць ліст публікатара, які падпісаўся “Белорус К. К.”[12]. Выбар псеўданіма як нельга лепш характарызуе яго носьбіта. Калі ж улічыць словы з ліста, у якіх гучыць палеміка з М.І. Грэчам і адстойваецца самастойнасць беларускай мовы:

Настоящий белорусский язык, как можно видеть из сей песни, совершенно не польский. Равным образом его нельзя назвать и руським, как называет его г. Греч в своем “Опыте”. Руський по белорусскому произношению значит русский; это слово употребляется только в Белоруссии, и то в просторечии, и указывает на близкое родство Белоруссии с Великоруссиею, хотя белорус и не скажет про москвича, что он говорит по-руськи, но по-московски.

Такім чынам можна казаць, што ўжо ў сярэдзіне 30-х гг. XIX ст. беларуская думка існавала і мела мажлівасць заявіць пра сябе вуснамі гэтага чалавека. Што гэта так, пераконвае яшчэ адна публікацыя ў “Молве”, цяпер “Белорус К. К.” друкуе дзве народные песні[13]. Нашы даследчыкі (Г. Кісялёў, Я. Саламевіч) лічаць, што пад псеўданімам “Белорус К. К.” схаваўся адзін са знаёмых В. Бялінскага і Т. Лады-Заблоцкага Каятан Касовіч.

Нягледзячы на тое, што В. Бялінскі паступіў у Маскоўскі універсітэт восенню 1829 г., а Т. Лада-Заблоцкі і К. Касовіч – восенню 1831 г., яны вучыліся на адным курсе, ды і літаратурныя інтарэсы зблізілі іх. Пэўна ж, стасункі між В. Бялінскім і К. Касовічам працягваліся і пасля таго, як будучага расійскага крытыка выключылі (1832) з універсітэта, і ён стаў памочнікам Мікалая Надзеждзіна, выдаўца двухтыднёвага часопіса “Телескоп” і штотыднёвае газеты “Молва”. Названыя публікацыі ў “Молве” з’явіліся ў той час, калі М. Надзеждзін быў за мяжою, а часопіс і газету выдаваў В. Бялінскі, які згадзіўся змясціць народныя песні таго краю, куды ён зусім нядаўна збіраўся ехаць працаваць і пра які шмат ведаў ад студэнтаў-беларусаў. Паўплываў на прыняцце такога незвычайнага ў тыя гады рашэння (а гэта адна з першых публікацый беларускага фальклору ў расійскім друку), вядома, сам К. Касовіч, які, відаць, задумаў шэраг выступленняў на беларускую тэматыку. Аднак хутка (1836) за “Философское письмо” П.Я. Чаадаева і “Телескоп” і “Молва” былі забароненыя.

Пра тое, што захопленасць беларускімі песнямі не была выпадковасцю ў жыцці К. Касовіча, сведчаць успаміны яго студэнцкіх сяброў – Максіміліяна Маркса, Канстанціна Аксакава, Хведара Буслаева. Надзвычай пераканаўча пра беларускія сімпатыі К. Касовіча гаворыць М. Маркс: менавіта яго просіць будучы мемуарыст у 1835 г. дапамагчы братам Кірэеўскім авалодаць беларускім вымаўленнем і арфаграфіяй[14]. Патрыятычныя погляды Каятана Касовіча, узмоцненыя аддаленасцю ад Бацькаўшчыны, спрыялі нараджэнню яго нацыянальнай самасвядомасці, што пацягнула за сабою беларускую літаратурна-грамадскую дзейнасць. Аднак надзвычай неспрыяльныя абставіны грамадска-палітычнага жыцця ў Расійскай імперыі не дазволілі К. Касовічу выказваць свае думкі на старонках расійскамоўных выданняў. Усё хоць нейкім чынам дыхала сепаратызмам, амаль не прабівалася да чытача: гэта, лічылася, можа перашкодзіць развіццю паступовых працэсаў “обрусения Западного края”.

А вось мерапрыемствы, якія спрыялі русіфікацыі, усяляк заахвочваюцца ўладамі. Так, распаўсюджваючы ў 1837 г. кніжку, выда-дзеную вучнямі Іркуцкае гімназіі, у Віцебскага гімназічнага начальства ўзнікае думка знайсці

кто из учеников имеет к тому (сочинительству) способности и охоту, дабы можно было возобновить таковые полезные занятия, или, усилив оные, по совершении и собрании их, представить к изданию, подобно ученикам Иркутской гимназии, имея в виду, что на усиление русского языка в здешнем крае правительство обращает особое внимание[15].

Міністар народнае адукацыі С.С. Увараў ухваляе ініцыятыву і загадвае апекуну Беларускай навучальнай акругі неадкладна заняцца падрыхтоўкаю і выданнем кніжкі. Старшыя настаўнікі расійскае славеснасці ўсіх гімназій і вучылішчаў акругі павінны былі даслаць апекуну лепшыя творы сваіх выхаванцаў, каб пасля ўніклівыя рэдактары і цэнзары падрыхтавалі кнігу “Опыты в русской словесности воспитанников гимназий белоруского учебного округа”, выдадзеную ў 1839 г. у Вільні. На пяці сотнях старонак русіфікатары (вуснамі студэнтаў і гімназістаў) захоплена святкавалі перамогу новага, расійскага духу ў краі. Зрэшты, перамога была ўяўнаю. Творы, выбраныя рэдактарамі, не былі нават лепшымі з пададзеных начальству. Так, у архіве апекуна Беларускай навучальнай акругі захаваліся рукапісы вучняў Віцебскае гімназіі. Шмат што з гэтых твораў рэдактары не ўключылі ў кніжку. Крамольным палічылі яны нават верш вучня VI класа Васіля Лохава “Портрет Пушкина”[16]. Не знайшлося ў зборніку месца і артыкулу вучня VI класа Уладзіміра Радзевіча “Суеверия жителей Белоруссии”. Наўрад ці ведаў ён тыя нешматлікія працы на гэтую тэму ў расійскамоўным друку[17]. Аднак У. Радзевіч паспрабаваў сістэматызаваць атрыманыя ім звесткі пра ніжэйшы ўзровень беларускай міфалогіі. Спачатку ён апавядае пра забабоны, звязаныя з зачараванымі азёрамі і з Купаллем, адзначае, што Купала – “древний Славянский идол, о коем они (крестьяне) совершенно ничего не знают”[18]. Пасля пра прымхі, якіх найбольш баіцца беларускі люд: ведзьмаў (“ведьмы”), чараўнікоў (“колдуны”), нябожчыкаў (“мертвецы”), хваробы (“болезни”). Шмат у артыкуле У. Радзевіча легендаў і паданняў, ёсць такія, што рэдка або зусім не запісаны пазнейшымі даследчыкамі і фалькларыстамі. Напрыклад, пра “кость-невидимку” – костачку зваранага ў катле ў лазні чорнага ката, з дапамогаю якое чалавек становіцца нябачным. Адукаваны гімназіст, магчыма, учарашні вясковы жыхар, не кпіць, што важна адзначыць, з сялянскіх звычаяў і не крытыкуе іх з хрысціянскіх пазіцый:

Взглянув на белорусских крестьян, на их жилища и их семейную жизнь, нельзя не почувствовать сострадания к этим несчастным. Не знаю, есть ли где-нибудь между христианскими державами, после Ирландии, хотя один уголок земли, где бы жители были так бедны и в физическом и нравственном быту своем, как в Белоруссии. Но как бы ни был беден и груб какой-нибудь народ, всегда суеверия, предания и верования его любопытны[19].

Увогуле ж, рэдактары “Опытов” не адмаўляліся ад фальклорных матэрыялаў, калі іх ідэйнае гучанне развівала канцэпцыю зборніка. Такія “народныя песні”, як “Быв на Русі Чорны Бог”, “Із-за Слуцка, із-за Клецка”, "Ой, колы б колы москалі прышлы”, “В лесе темном у Вісліцы”, нібыта запісаныя вучнямі мінскае гімназіі, былі змешчаны толькі таму, што выказвалі думкі, сугучныя накіраванасці зборніка. Псеўданароднасць гэтых песняў яскрава давёў яшчэ ў пачатку XX ст. М. Янчук:

Бурсакі, вандроўныя дзякі, вайсковыя пісары і да таго падобны люд, а часам і духоўныя асобы – вось тое асяроддзе, у якім культавалася ў даўнія часы гэткая псеўданародная паэзія; яна не мае нічога агульнага з праўдзівай народнай творчасцю, як у мове, так і ва ўсіх спосабах, неўласцівых народнай паэзіі[20].

Песню “Быв на Русі Чорны Бог” Я. Карскі, спасылаючыся на звесткі Р. Зямкевіча, лічыў творам Антонія Зубко, уніяцкага біскупа, аднаго з ініцыятараў скасавання Уніі[21].

“Опыты в русской словесности...” былі выдадзены кіраўніцтвам Беларускай навучальнай акругі дзеля самазаспакаення і як справаздача перад Пецярбурскім начальствам, хоць і апякун, і яго падначаленыя добра ведалі, што нельга лічыць шчырымі зарыфмаваныя думкі ў вершах, напісаных па загаду. Перакаваць патрыятычны дух большае часткі моладзі немагчыма было за такі кароткі час. Дык невыпадкова гімназісты заходніх губерняў заўсёды знаходзіліся пад пільным наглядам. А гэта дазваляла выяўляць часам ледзь заўважныя прыкметы “неблагонадежности” ў нявопытных і гарачых юных патрыётаў. Так было ў 1833 г., калі ўлады, шукаючы крамолу ў Віцебскай гімназіі, арыштавалі студэнта Маскоўскага універсітэта Тадэвуша Ладу-Заблоцкага. Крымінальныя справы пад тытулам “О стихах зловредного содержания, найденых у ученика...”, пачатыя ў 30-я гг. XIX ст., сустракаюцца ў архівах даволі часта. Знойдзеная песня патрыятычнага зместу была дастатковаю ўлікаю, каб вучня выключылі з гімназіі (у лепшым выпадку) ці адправілі ў дзеючую армію на Каўказ.

У той самы час, калі “ствараліся” “Опыты в русской словесности...”, вялося следства па справе вучня V класа Магілёўскае гімназіі Льва Пятроўскага, рукою якога была перапісана песня наступнага зместу:

Próżno, próżno Mikolaju

Miecz ognisty w sercu godzisz.

Próżno rząd wolnego kraju

Nową przysięgą uwodzisz.

Boże daj, Boże daj,

By zaginęł Mikołaj[22].

Паўтара гады (31.03.1837–6.11.1838) вырашаўся лёс юнака, што адважыўся перапісаць “возмутительные стихи”, пакуль сам Мікалай I не дараваў правіну: выключыць з гімназіі і адправіць да маці, каб пакарала на свой выбар без сведкаў.

Не апошнюю ролю ў далучэнні беларусаў да “польскай справы” адыгрываў польскамоўны друк у Расійскай імперыі. Традыцыі польскага кнігадрукавання, якое на Беларусі асабліва бурна развівалася ў пачатку XIX ст., нягледзячы на абмежаванні расійскіх уладаў, яшчэ доўгі час будуць спрыяць колькаснай ды якаснай перавазе польскай кніжкі над расійскаю. Перамясціўшыся ў 1803–1833 гг. з другога месца (пасля Варшавы) па колькасці польскамоўных друкаваных кніжак на чацвёртае ў другой трэці XIX ст., Вільня нават пасля Лістападаўскага паўстання заставалася буйнейшым цэнтрам, які распаўсюджваў польскую літаратуру і культуру[23]. Магутныя кнігавыдавецкія фірмы Юзафа (пасля Адама) Завадскага і Тэафіла Глюксберга ды шэраг дробных (Абрама Дворжаца, Самуэля Блюмовіча, Альберта Сыркіна, Антона Марціноўскага) здолелі, прыстасоўваючыся да новых умоваў, напоўніць не асвоены яшчэ расійскаю кніжкаю рынак Заходніх губерняў польскамоўнаю прадукцыяй мясцовых паэтаў, гісторыкаў і вучоных.

Асаблівае значэнне мелі перыядычныя польскамоўныя выданні. Старэйшая газета на Беларусі і Літве – “Kurier Litewski” – дзякуючы лаяльнасці ўладаў да ейнага выдаўца Антона Марціноўскага, сына уніяцкага святара з Радашковічаў, працягвала выходзіць і пасля Лістападаўскага паўстання. А за колькі месяцаў да падзей восені 1830 г. выйшла яшчэ адна польскамоўная газета – “Tygodnik Petersburski”. Дазвол на яе выданне атрымаў Мікалай Маліноўскі, аднак сам выдаваць газету не змог, дык перадаў справу Юзафу Працлаўскаму[24]. Асуджэнне на ейных старонках Лістападаўскага паўстання спрычынілася таму, што з 1832 г. “Tygodnik” пачынае выходзіць двойчы на тыдзень (серада ды пятніца) і становіцца афіцыйнаю ўрадаваю газетаю. З самага пачатку вакол “Tygodnika Petersburskiego” фармуецца група літаратараў кансерватыўна-клерыкальнага накірунку. Гэтая групоўка (“koterria”) імкнецца падпарадкаваць свайму ўплыву ўсе літаратурныя сілы заходняе часткі Расійскае імперыі. Артыкулы, рэцэнзіі і нават проза ды паэзія Міхала Грабоўскага, Ігната Галавінскага, Генрыка Равускага (Жавускага), Ігната Юзафа Крашэўскага, Канстанціна Падвысоцкага, Аляксандра Пшаздзецкага, Людвіка Штырмера, Юзафа Працлаўскага фармавалі мастацка-эстэтычныя густы не толькі паэтаў-пачаткоўцаў, але і ўплывалі на літаратараў сталага веку. Даволі часта “літоўска-валынскіх” пісьменнікаў за іх кансерватызм крытыкавалі пазнанскія, львоўскія, кракаўскія і нават варшаўскія публіцысты. Групоўка “Tygodnika” звычайна не заўважала крытыкі і часта зусім не адказвала на яе, бо абвергнуць абвінавачванні ў згодніцтве ды супрацоўніцтве з царызмам не магла. Адракаючыся марыць пра незалежную Рэч Паспалітую, сябры групоўкі з падвойнаю энергіяю выступаюць за пашырэнне польскае культурнае экспансіі на землях Беларусі, Літвы і Украіны. Дык, зразумела, на старонках газеты не магло і быць гаворкі пра лёс і культуру мясцовага люду. А калі згадкі пра вусную народную творчасць беларусаў, украінцаў ці літоўцаў і траплялі ў артыкулы сяброў групоўкі, дык толькі ў тым ракурсе, наколькі гэта можна будзе выкарыстаць (ці выкарыстана) у польскай літаратуры ці культуры.

Зрэшты, “Tygodnik Petersburski” так ці інакш уплываў на ўсіх літаратараў, якія выкарыстоўвалі ў сваёй творчасці фальклор ці апрацоўвалі яго, у хуткім часе пачне пісаць балады паводле беларускіх паданняў Я. Баршчэўскі, зменіць свае адносіны да выдання беларускіх песняў у польскамоўнай апратцы Ян Чачот; Марцін Асорыя-Цяплінскі, пасяліўшыся на Слонімшчыне, зоймецца зборам беларускай вуснай народнай творчасці.

У 30-я гг. ідэалагічныя прынцыпы “Tygodnika Petersburskiego” амаль не выклікалі пярэчанняў. Уплыў групоўкі штотыднёвіка быў такі аўтарытэтны, што іншы погляд на літаратуру і грамадскае жыццё існаваў толькі ў непадцэнзурных выданнях. Сітуацыя змянілася, калі Генрык Равускі, прэтэндуючы на ролю галоўнага ідэолага групоўкі, выдаў двухтомныя “Mieszaniny obyczajowe”[25]. Пратэсты супраць гэтае кнігі прывялі да таго, што Ю.І. Крашэўскі, які напачатку падтрымліваў групоўку, выступіў з рэзкаю крытыкаю антыпатрыятычнае накіраванасці “Mieszanin”. А ў сярэдзіне 40-х гг. літаратурная моладзь (З. Фіш, А. Марціноўскі, Я. Юркевіч) заснавала альманах “Gwiazda” ў Кіеве, каб пачаць адкрытую барацьбу з “Tygodnikiem”. Пад агонь крытыкі маладых трапіў і Ю.І. Крашэўскі, што вярнула яго ў стан пецярбурскае групоўкі і тым самым павялічвала яе сілы. Барацьба, аднак, працягвалася нядоўга: Ю. Працлаўскі, дзякуючы сваім сувязям, дамогся забароны “Gwiazdy”.

Супернічаць з “Tygodnikiem Petersburskim” у 30–40-я гг. XIX ст. не магло аніводнае польскамоўнае выданне Беларусі, Літвы і Украіны. Рэдактары штотыднёвіка “Bałamut Petersburski”, працягваючы традыцыі “Wiadomośći Brukowych”, хоць і былі выхаванцамі Віленскага універсітэта ды ўраджэнцамі Беларусі, не рупіліся пра свой край. Куды больш надзённым для іх было паяднанне ўвараўскай народнасці з польскімі пытаннямі.

Тое ж можна сказаць і пра часопіс “Wizerunki i Roztrząsania Naukowe” (1834–1843). Ініцыятарам і фундатарам гэтага выдання быў Юзаф Завадскі, а рэдактарам – Ігнат Шыдлоўскі (1793–1846), выхаванец Віленскага універсітэту, былы актыўны сябра таварыства шубраўцаў, супрацоўнік “Dziennika Wileńskiego”, “Dziejów Dobroczynności” і “Tygodnika Wileńskiego”. Прынцыпы філасофіі Я. Снядэцкага складалі аснову праграмы часопіса[26], а супрацоўнікамі і аўтарамі яго былі прафесары былога Віленскага універсітэта. Зноў, як і ў Міцкевічавыя часы, гучаць заклікі супраць рамантычнае паззіі. Але разам з тым былыя шубраўцы, што раней нападалі на “полацкіх багасловаў”, цяпер самі становяцца абаронцамі догмаў каталіцтва. Рэлігійныя крытэрыі ацэнкі твораў дамінуюць у рэцэнзіях “Wizerunków”. Асабліва бязлітаснаю была крытыка травестацыі “Энеіды” нейкага S. В.[27] На першым часе рэдакцыя часопіса арыентуецца на англійскія ды французскія выданні, перакладаючы адтуль навуковыя артыкулы на маралізатарскую тэму. Пазней (1838–1843) гэтая ж тэма загучыць і ў творах віленскіх аўтараў. Літаратурныя творы вельмі рэдка з’яўляліся на старонках “Wizerunków”. Толькі ў 16 (з 60) томіках часопіса І. Шыдлоўскі друкаваў вершы. Не больш было і прозы, а найлепшая публікацыя – гэта, бясспрэчна, “Домік майго дзядулі” Ігната Ходзькі[28], якім пісьменнік пачаў свае славутыя “Літоўскія малюнкі”. Адмаўленне І. Шыдлоўскага ад мясцовае тэматыкі ды мясцовых праблемаў прывяло да таго, што ў пачатку 40-х гг. “Wizerunki” не здолелі вытрываць канкурэнтнае барацьбы з “Athenaeum” Ю.І. Крашэўскага.

Іншую, чым І. Шыдлоўскі, пазіцыю займаў рэдактар-выдавец шматлікіх альманахаў 30–40-х гг. XIX ст. Юзаф Крачкоўскі[29]. Сам выбар тыпу часопіса (noworocznik – альманах, які выдаваўся пад Новы год) вызначаў ягоную тэматыку: лірычныя вершы, апавяданні, артыкулы навукова-папулярнага зместу. Праўда, ідэалагічны і тэматычны эклектызм прысутнічае ў кожным выданні Ю. Крачкоўскага: рамантычная паэзія і проза зусім мірна суседнічае з творамі антырамантычнага накірунку. Пачаў Ю. Крачкоўскі з выдадзенага ў 1834 г. “Znicza”, дзе змясціў творы мясцовых паэтаў (у тым ліку і эмігрантаў, напрыклад, А. Міцкевіча). Народныя матывы прадстаўлялі ў альманаху вершы “З простанароднае паэзіі” Яна Чачота, Аляксандра Грозы і Томаша Зана. Што назва альманаха выбрана невыпадкова, сведчыць ананімны артыкул “Літва ў першых трох стагоддзях хрысціянства” ды іншыя публікацыі. Але выдаўшы другі том “Znicza”, Ю. Крачкоўскі мяняе тытул альманаха на “Biruta”. Ён разлічвае, што імя літоўскае князёўны, якая пасля выхаду з друку першага тома гістарычнае працы Т. Нарбута стала надзвычай папулярная, здольна прыцягнуць да яго выдання ўвагу падпісчыкаў. Змястоўнасць жа альманаха застаецца ранейшая. Хіба што прозы ў “Birucie” стала значна больш, чым у “Zniczu”.

Пераважае ў выданнях Ю. Крачкоўскага ўкраінская і літоўская (ці ліцвінская) тэматыка. Ёсць тут і пераклады з Тамаша Падуры, і нават Марцін Асорыя-Цяплінскі змясціў сваю баладу “Украінец”. Аднак даследчыкі сцвярджаюць, што “дзеля дапаўнення характарыстыкі Крачкоўскага трэба яшчэ зазначыць, што яго характарызавалі беларускія сімпатыі. Любіць ён далучыць прыказку, вершык беларускі, нават перакладаючы іх, зрэшты, няўдала”[30]. З гэтым можна пагадзіцца, улічваючы, што ў другой частцы “Biruty” пад тытулам “Народная песня” надрукаваны фальклорны твор, шырока вядомы на Беларусі, – “Ой, посеяв мужык дай в полі грэчку”[31]. А друкуючы ў “Zniczu”, “Birucie”, “Rimembranzie” (1843), “Świstku” (1845), “Pismach Rozmaitych” (выдаваў у І838 г. разам з кс. Л. Трынкоўскім і Ф. Дабкевічам) гістарычныя нарысы і апавяданні І. Ходзькі, Ю.І. Крашэўскага ды інш., Ю. Крачкоўскі абуджаў ў мясцовае інтэлігенцыі цікавасць да мінулага краю, да народнай песні.

“Pisma Rozmaite”, “Rusałka” (1838–1842) ды іншыя альманахі, пэўным чынам судакранаючыся з беларускаю зямлёю, беларускаю рэчаіснасцю, часам выступалі ў абарону прыгоннага селяніна, выкарыстоўвалі ягоную вусную творчасць. Але ў першую чаргу, арыентуючыся на замежныя (львоўскія, кракаўскія) выданні, яны баранілі ды пашыралі польскі дух, г. зн. вялі паланізацыю беларускай шляхты. Гэтаму спрыяла, на нашу думку, шырокая распаўсюджанасць на Беларусі польскай мовы і наяўнасць у краі пісьменніка, які здолеў стаць на чале польскамоўнай літаратуры. Пісьменніка, творы якога былі тэматычна блізкія чытачам, з думкаю якога лічыліся. Гаворка ідзе пра Юзафа Ігната Крашэўскага. I хоць забароненыя ў Расійскай імперыі творы Адама Міцкевіча карысталіся куды большаю папулярнасцю, і іх уплыў быў эфектыўны: пісьменнікі наследавалі і форму і змест, але Ю.І. Крашэўскі перамагаў колькасцю. Сто кніжак (без перавыданняў), выдадзеныя ім за трэць стагоддзя працы ў краі, больш трох соцень артыкулаў (не лічачы дробных нататак, абвестак, паведамленняў), г. зн. што чытацкая публіка ледзь не штодня сутыкалася з творамі пісьменніка. А самае важнае – гэта тысячы карэспандэнтаў з гарадоў, мястэчак і вёсак краю, што пісалі да яго і якім пісаў ён. Фактычна кожны пачатковец звярнуўся да яго за падтрымкаю, парадаю, дапамогаю. Сам трапіўшы пад уплыў Т. Нарбута, ягонае ліцвінскае ідэалогіі[32], Ю.І. Крашэўскі нейкі час быў адным з найбольш буйных яе прапагандыстаў. А гэта перашкаджала беларусам і часткова літоўцам ды ўкраінцам звярнуцца ў літаратурнай творчасці да мовы свайго народа. Ліцвінская ідэалогія ў польскамоўнай шаце сталася тормазам развіцця беларускамоўнай літаратуры. Нават беларуская па духу літаратура мусіла ўбірацца ў польскамоўныя апранахі.

Асабліва важкім робіцца слова Ю.І. Крашэўскага, пачынаючы з 40-х гг. У гэты час (лета 1840 г.) пісьменнік атрымаў дазвол на выданне неперыядычнага часопіса “Athenaeum”. Запрасіўшы да супрацоўніцтва з ім усіх айчынных літаратараў і гісторыкаў, Ю.І. Крашэўскі зрабіў часопіс цэнтрам літаратурнага жыцця Беларусі, Украіны ды Літвы. Нягледзячы на забарону, “Athenaeum” выходзіў перыядычна: штогод 6 дзесяціаркушавых тамоў. Аніводнае выданне таго часу не магло спаборнічаць з “Athenaeum” ні колькасцю, ні якасцю матэрыялаў. Не выязджаючы са свайго маёнтка Гродак на Валыні, Ю.І. Крашэўскі з дапамогаю двух-трох літаратараў рэдагаваў часопіс і дасылаў яго выдаўцу Т. Глюксбергу ў Вільню. Да Т. Глюксберга, ці радзей у Гродак, шматлікія карэспандэнты адпраўлялі свае творы, спадзяючыся ўбачыць іх надрукаванымі.

Заўсёды цікавым у “Athenaeum” быў першы аддзел – “Гісторыя”. Гэта шматлікія дакументы з XIII–ХVІІІ стст., навуковыя працы на гістарычную тэму, рэцэнзіі. Добрую частку томіка займаў літаратурны аддзел. Творы Ю.І. Крашэўскага, Г. Равускага, М. Грабоўскага, А. Грозы, К. Буйніцкага, Л. Штырмера, У. Сыракомлі, А. Плуга, Я. Баршчэўскага, П. Янкоўскага, М. Асорыя, І. Ходзькі, Т. Лады-Заблоцкага ды інш. малявалі айчынныя краявіды і айчынных герояў. У трэцім аддзеле – “Мастацтва” – змяшчаліся артыкулы пра кампазітараў і мастакоў, нататкі з выстаў, а ў аддзеле “Крытыка” рэцэнзаваліся новавыдадзеныя кнігі, зборнікі, альманахі, перадрукоўваліся з замежных часопісаў агляды еўрапейскіх літаратураў. Часам з’яўляўся аддзел “Філасофія”, дзе эклектычна аб’ядноўваліся тлумачэнні Гегеля і кансерватыўна-пракаталіцкія працы Элеаноры Зяменцкае. Беларускай тэматыцы ў “Athenaeum” месца адводзілася толькі зрэдчас[33]. Апрача Літвы і ліцвінскае ідэалогіі, шырока адлюстроўвалася ў часопісе хіба што Украіна: шматлікія карэспандэнты, як і сам Ю.І. Крашэўскі, жылі тут. З геаграфічнае Беларусі карэспандэнтаў было вельмі мала.

Ананімная літаратура. Беларускае прыгожае пісьменства першае паловы ХІХ ст. выяўляла сябе як дзве разрозненыя мастацкія сістэмы. Першая – польскамоўная – выступала як прафесійная літаратура, арыентаваная на пэўную мастацкую і моўную культуру. Другая – беларускамоўная – працягвала традыцыі народнага вершаскладання. Часам рабіліся спробы аб’яднаць гэтыя дзве сістэмы: Рамуальд Падбярэскі ў нарысе “Беларусь і Ян Баршчэўскі” “далучае” асобныя беларускамоўныя тэксты (“Энеіду навыварат”, “Рабункі мужыкоў”) да прафесійнае літаратуры. Але дадзены шлях не атрымаў належнага развіцця. А таму да часоў Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча беларускамоўныя тэксты заставаліся па-за межамі ўласна літаратуры. Мажліва, гэтая акалічнасць (беларускамоўнасць як прыкмета непрафесійнае літаратуры) скіроўвала тагачасных пісьменнікаў і паэтаў да творчасці па-польску. Сацыяльная дыферэнцыяцыя грамадства (селянін–шляхціц) яшчэ больш аддаляла прафесійную літаратуру ад непрафесійнай. Разам з тым апошняя ў новых сацыяльна-палітычных умовах і пад уплывам друкаванага слова выразна аддаляецца ад фальклору. Максім Гарэцкі называў яе “сялянскаю літаратураю няведамага аўтарства”, адрозніваючы тым самым ад шляхецкай польскамоўнай літаратуры.

Непрафесійнасць была і адной з асноўных прычынаў ананімнасці беларускамоўных тэкстаў. Пазбаўленая магчымасці атрымаць доступ да друкарскага варштата, “сялянская літаратура”, тым не менш, была надзвычай распаўсюджанаю і папулярнаю сярод народа. Вуснае бытаванне дастаткова моцна змяняла аўтарскі тэкст. Апрача таго, вобразы і мастацкія формы аднаго верша ці гутаркі вельмі часта дастасоўваліся да іншых. І таму невыпадкова ў творах сустракаецца “запазычанае” з ранейшае “сялянскае літаратуры”. Агульная асаблівасць непрафесійнае літаратуры – маралістыка і павучальнасць.

Гутарку “Вось цяпер які люд стаў” І. Насовіч запісаў у 1848 г. у Мсціслаўскім павеце, а П. Шэйн – каля 1893 г. на Віленшчыне. Першапачаткова твор называўся “Казанне”, бо “як бы пераймае форму казання (пропаведзі) з сатырычным пералічэннем розных ‘грахоў’ жыцця”[34].

Невядомы аўтар гутаркі скарыстоўвае ідэйнае гучанне народных твораў тыпу “Песня пра Лазара”: у тым, што цяпер змяніўся чалавек, віноўны падзел грамадства на багатых і бедных, рост індывідуалізму, а таксама “што малу веру ў Бога маюць”:

Хто без грошай і без хлеба,

Тых людзей і нам не трэба.

А калі ды хто багат, –

Кожнаму і сват і брат.

І пан цягне за багатым,

Калі судзіць брата з братам.

Багач скрыўдзіў, ён і праў;

Бедны скрыўджан, чым прапаў.

Змянілася маральнасць у грамадстве, а гэта прыводзіць да таго, што пагаршаюцца адносіны паміж роднымі:

А цяпер і між сваімі

Хужа, чымся між чужымі.

Няма ладу, няма міру,

Кожан сабе глядзіць к віру.

(…) Нападае брат на брата,

Родным браццям цесна хата,

Гоняць сэрца, гоняць злосць,

Грызня, як ў сабак за косць.

Аўтар нібыта і не называе прычыны гэткіх катастрафічных пераменаў у грамадстве, але, відавочна, што цяпер “люд стаў, // Хіцер, зол, няўдал, лукаў” з-за сквапнасці, разбэшчанасці нораваў, эгаізму, скупасці і г. д. Праўда стала непатрэбнаю. Людзі, не маючы веры ў праўду, і не любяць яе:

Праўда, кажуць, вочы колець,

Не па праўдзе прысягаюць,

Не па праўдзе выцягаець

У бедняка аканом

Быццам праўду бізуном[35].

З марай пра лепшае будучае пісалася гутарка “Вось цяпер які люд стаў”. Па словах А. Лойкі, “азіралася прыгоннае сялянства на ідэалізаванае мінулае дзеля сцвярджэння сваёй ідэалізаванай мадэлі шчаслівай будучыні”[36].

У форме народных віншаванняў напісана “Імяніннае віншаванне”, пададзенае ў друк І. Цытовічам[37]. Невядомы аўтар (мажліва, дзяк) ад імя заможнага селяніна віншуе папа-пратаірэя з днём нараджэння (“мянінамі”). Але большая частка твора – гэта самаапраўданне героя за тое, што прыйшоў “няўцейкам” і без гасцінца:

Просци, татулька, нашу глупась,

Дурак мужык, дурак Сапрон,

Ня думай, дали-бог, не скупась,

Нихай вачами свециць йон.

Ня летысь-таки я родзився,

А пяцьдзисят год як жанився,

Дый то на треццей вжо жане.

Доволи помню, як живали

Дзяды, горелычку пивали;

Ящо нятсохла памиць мне[38].

І толькі апошнія дзве строфы пададзены як віншаванне ў народным духу. Беларускія даследчыкі (М. Гарэцкі, В. Рагойша) на падставе таго, што дадзены твор напісаны адычнаю страфою, гавораць пра ўплыў “Энеіды” І. Катлярэўскага на паэтыку аўтара “Імяніннага віншавання”.

“Віншаванне бондара Савасцея”, упершыню надрукаванае ў газеце “Иллюстрация” (1848. Т. 7), вытрымана ў жанры гутаркі, у аснове якое апавяданне лірычнага героя пра свой няўдалы ўдзел ў паўстанні 1830–1831 гг.

Як выйшлі ў поле, станулі ў доле,

     Спаткаліся, як цёмная хмара, з маскалямі,

Так не зналі, што зрабілася з намі.

     Кулі, як яйца, каля вушэй свішчуць,

А нашы каманданты яшчэ ботаў ішчуць.

     З вечара падпілі і смачна пад’елі,

Дзівіцца нечага, што і спаць захацелі.

Аўтар паказвае сялянства, што мае жаданне за абяцаную волю падтрымаць шляхту і паноў:

     Каманданты крыкнулі: “Дзеткі, за бронь!”

Тут мы пазналі, што не прыгон,

     Што трэба смела драцца

І са ўсёй сілы апраўдацца.

Але яно далёкае ад разумення ідэй адраджэння Рэчы Паспалітай:

Уздумалі Польшчу пану звараціць,

     Ды бадай ці не лепей гасудару служыць.

Пагубілі народ, Польшчы не зрабілі,

     А бяды сабе па вушы нарабілі.

Каб гарэлку дзялілі, хлеб, мяса давалі –

     Слова нет, мы ўсю б Польшчу забралі[39].

А таму, “кінуўшы, рынуўшы паўстанне”, бондар Савасцей бяжыць да пана, “што ў нашу касьбу не мяшаўся // І цэлы ў каноплях перахаваўся”, віншуючы якога з днём нараджэння, ён спадзяецца на прыхільныя адносіны да сябе.

Браты Грымалоўскія. Першаю сур’ёзнаю адзнакаю актывізацыі беларускіх нацыянальных сілаў трэба лічыць выданне ў 1837 г. у Пецярбурзе трохтомніка на польскай мове “Вершаваныя творы трох братоў, Валяр’яна, Клеменса, Юльяна Грымалоўскіх, беларусаў”[40]. У першым томе змешчаны вершы Валяр’яна, які пад уплывам старажытна-грэцкай ды старажытнарымскай літаратураў піша свае творы пра шчаслівых пастухоў і пастушак, што жывуць ля Дзвіны:

Szedłem ja brzegiem Dźwiny,

     I myśliłem sobie:

Czemuż mojej dziewczyny

     Niema tu, w tej dobie?

Ona na drugiej stronie,

     Pasie z brzegu trzody;

Ale jakże mnie do niej

     Przebyć przez te wody? (T. I. S. 11).

Беларускімі матывамі насычаны томік паэта. Героі яго твораў – не толькі міфалагічныя пастухі і пастушкі, але і жывыя людзі: сябры, сяброўкі, знаёмыя паэта і нават простыя сяляне (“Dumka chłopa na niwie”). Шмат разоў ён прызнаецца ў любові да свайго краю, да простых людзей ды іх песняў:

Miłe mi piosnki Białorusinek,

     Miły ton piosnek żałosny;

Śpiewaj, dziewczynko, i w czas dożynek,

     I pod czas zimy i wiosny!

(…) Niechaj źle sobie jakie krainy

     O Białorusi trzymają:

Ach! Są i tutaj piękne dziewczyny

     I tutaj piosnki śpiewaję! (T. I. S. 56).

Паспрабаваў Валяр’ян Грымалоўскі і сам напісаць літаратурны твор паводле народных песняў. У 1835 г., як пазначана ў томіку, узнікла невялічкая драматычная паэма “Блаславенне”, сюжэт якое пабудаваны на аснове беларускіх сіроцкіх песняў (у трэцім томіку Юльян змясціў тыя ж самыя песні ў перакладзе на польскую мову). Зрэшты, большая частка паэмы Валяр’яна – таксама пераклады. Вось, напрыклад, як гучыць блаславенне маці-нябожчыцы для свае дачкі, што выходзіць замуж:

Ach! Wstałabym ja, wstała,

Błogosławieństwo dała:

       Ćwieczki dębowe

       Ścisnęły głowę:

       Wstać nie mogę.

(…) Deski dębowe

Nogi me sparły:

       Pójść nie mogę (T. I. S. 105).

Другі томік напісаны Клеменсам, яшчэ большым, чым Валяр’ян, прыхільнікам анакрэантычнае паэзіі: сентыментальныя вершы, элегіі, песні складаюць змест гэтае кніжкі. Тое ж самае можна сказаць і пра большую частку трэцяга томіка, аўтарам якога з’яўляецца Юльян. Праўда, у кніжцы Юльяна ёсць раздзел “Песні беларускага люду” – пераклады адзінаццаці народных песняў, выкананыя паэтам у 1835 г. Усе восем вясельных песняў (у тым ліку – чатыры сіроцкія) пазней выкарыстае А. Гроза, ствараючы сваю паэму “Марына”. У гэтым пераконваюць супадзенні ў перакладах.

Варта звярнуць увагу і на найменне трохтомніка, бо ці не ўпершыню ў нас з’явілася на тытульным аркушы акрэсленне нацыянальнай прыналежнасці аўтараў? Што гэта не простая выпадковасць, сведчыць ліст А. Грозы да М. Грабоўскага:

Браты Грымалоўскія хочуць свой беларускі дыялект вывесці з усеагульнага забыцця; яны збіраюць народныя песні, прыглядаюцца да ягонае прыгажосці ды своеасаблівасці. Заахвочваю – як магу – гэтых найлепшага жадання маладых людзей. Я не так даўно пісаў да аднаго з іх, выказваючы яму, якая яго чакае слава, калі пакладзе кутні камень новай, славянскага роду літаратуры. Дзіўная рэч, але над гэтым дыялектам ніхто не хацеў задумацца. Размаўляе на ім колькі губерняў і ён сапраўдная мяжа паміж польскаю ды расійскаю мовамі[41].

Бясспрэчна, ёсць усе падставы гаварыць пра свядомую працу братоў Грымалоўскіх на ніве беларускай літаратуры. Узровень паэтычнага майстэрства дазваляў ім ствараць высокамастацкія творы на беларускай мове. Аднак “кутняга каменя” беларускай літаратуры браты не заклалі. Нам невядомы аніводзін іх беларускамоўны твор.

Малавядомы і іх лёс. Адзін з іх, Юльян, быў у Турцыі. Адукацыю атрымаў у Дэрпцкім універсітэце. Валяр’ян працаваў разам з Ігнатам Храпавіцкім у міравым з’ездзе Дрысенскага павета[42]. Нейкі час жылі браты Грымалоўскія ў Пецярбурзе.

У 40-я гг. польскамоўныя творы братоў Грымалоўскіх друкаваліся толькі ў часопісе “Rubon” і толькі ў першым, другім (1842) і чацвёртым (1843) яго нумарах. Польскія даследчыкі лічаць вершы Грымалоўскіх эпігонскімі, пазбаўленымі ўсялякае вартасці[43]. Ацэнка, на нашу думку, занадта суровая. Бо, перадусім, асобныя вершы сведчаць пра дастаткова высокі ўзровень версіфікацыйнага майстэрства паэтаў. Напрыклад, санет Юльяна “На разваліны замку Кокенхаўзэн”:

Zamku zwaliska! – Obraz przerzłości znikomy!

Możesz słyszeć jak kamień po murach się toczy –

Okna duże – podobnie jak skieletu oczy

Dłóto czasu w niekształtnie przerabia wyłomy[44].

Застаецца незразумелым, чаму перапынілася супрацоўніцтва Грымалоўскіх з “Rubonem”. Але калі дапусціць, што браты пачалі пісаць па-беларуску, дык можна не сумнявацца, што яны проста не атрымалі месца на старонках часопіса. Гэта магло быць і з-за цэнзуры, і з-за пазіцыі рэдактара, якому беларуская мова “няміла кранала вуха”[45]. Пра тое, што беларуская тэматыка цікавіла братоў Грымалоўскіх, а іх намеры былі сур’ёзнымі, сведчыць фантастычная драма Клеменса “Сонцаварот” (“Przesilenia Dnia z Nocą”)[46], бо падтытул “З народнага падання” ўказвае на крыніцу, адкуль чэрпаў змест пісьменнік. Праўда, сёння немагчыма прывязаць яго да вядомага народнага падання. Такога ў запісах фальклору, здаецца, няма. Але, бясспрэчна, фальклорнае паходжанне маюць героі драмы. Гэта і чарнакніжнік Варабадус, які, каб стаць каралём і мець усемагутны меч, забівае цнатлівую дзяўчыну (надзвычай кранальная сцэна, калі Варабадус намаўляе дзяўчыну прынесці сваё жыццё ў ахвяру Айчыне – здаецца, не служка пекла, а ксёндз вымаўляе патрыятычныя словы – а ўсё дзеля таго, каб абліўшы меч крывёю нявіннае дзяўчыны, зрабіць яго чароўным). Гэта і кароль, што хоча выдаць дачку замуж за караля суседняе дзяржавы, каб толькі той не ішоў вайною. Гэта і малады шляхціц Артур, які з-за кахання да каралеўны, каб хоць зрэдку бачыць яе, вырашае адрэзаць сабе нагу, бо калекам каралеўна сама падае міластыню.

Твор К. Грымалоўскага вылучаецца з правінцыйнай польскамоўнай літаратуры адсутнасцю маралізатарства, рэлігійнага духу. Магчыма, усё гэта было не да душы Казіміру Буйніцкаму, выдаўцу “Rubonu”, дык чытачы не атрымалі заканчэння драмы.

У пачатку 40-х гг. ХІХ ст. існавала беларуская думка, было імкненне ствараць літаратуру на беларускай мове. А гэта штурхае на мэтанакіраваныя пошукі ўсіх акалічнасцяў жыцця і творчасці братоў Грымалоўскіх. Няварта паўтараць услед за польскімі навукоўцамі, што гэтыя літаратары – эпігоны і графаманы. Друкаваныя польскамоўныя творы не могуць быць крытэрыем, што вызначае вартасць зробленага Грымалоўскімі, бо нават такога ўзроўню беларускія вершы (гутаркі ці што іншае) занялі б высокае месца ў беларускай літаратуры таго часу.

Як відаць з вышэйцытаванага ліста А. Грозы да М. Грабоўскага, Грымалоўскія не рабілі таямніцы са сваёй беларускай працы. Ведалі пра гэта землякі, ведаў А. Гроза, ведала, дзякуючы кніжцы М. Грабоўскага, і літаратурная грамадскасць. А гэта стымулявала беларускі літаратурны працэс: хутка з’явіліся пісьменнікі, што ўзяліся за стварэнне “новай літаратуры”.