Браты Рэніеры"

У “Альбоме” Арцёма Вярыгі-Дарэўскага пакінулі свае запісы чатыры браты Рэніеры. Сякую-такую інфармацыю можна знайсці пра старэйшага -- Аніцэта. А вось пра Мамерта, аўтара беларускамоўнага верша ў "Альбоме" -- амаль нічога невядома.
Зрэшты, ніхто імі і не цікавіўся. Усе адно перапісваюць даўно вядомае. А варта толькі пашукаць, дык даведаешся, што усіх братоў было ажно шэсць.
Аніцэт, які нарадзіўся 23.04.1805 г., Мамерт-Дэзідэрый -- 13.03.1814 г., Стафан-Людвік -- 8.08.1820 г., Юзаф-Эразм -- 5.02.1822 г., Юлій-Аўгуст -- 25.01.1833 г. і Калікст -- 1834 г.
Наша ўвага перш за ўсё -- на Мамерта Рэніера: менавіта пра яго В.Дунін-Марцінкевіч пісаў як пра чалавека, які мае ў сябе шматлікія беларускамоўныя творы таго часу.
А раптам і сам ён пісаў па-беларуску? А раптам не спыніўся ён на падзячным вершыку А.Вярыгу-Дарэўскаму?
Але пра гэта пазней.

Паўліна з Масальскіх Кучыньска (1845-1893) пахавана на Павонзках (кв. 72).

Эдвард Тамаш Масальскі 18 жніўня 1830 г. у Мінску ўзяў з Паўлінаю Навасельскаю шлюб, у якім нарадзілася васьмёра дзяцей:

30 мая 1831 г. – Шчэнсны Багдан

27 снежня 1833 г. – Стэфан

1835 г. – Катажына

27 кастрычніка 1836 г. у Мінску – Гэлена Марыя (у 1855 г. узяла шлюб з Адамам Сумоўскім (1822– ?), жыла ў Варшаве, была прыпісана да парафіі Святога Крыжа).

1838 г. – Юстына

20 красавіка 1841 г. – Раман

26 верасня 1844 г. у маёнтку Кедрасоўка (Бершадскі павет) – Урбан (прафесар хіміі ўніверсітэту ў Лювене, 8 верасня 1886 г. у Львове ўзяў шлюб з графіняю Марыяю Дзедушыцкаю (1853–1904).

1845 г. – Паўліна (жыла ў Варшаве, таксама была прыпісана да парафіі Святога Крыжа, прыкладна ў 1870 г. узяла шлюб са Стэфанам Кучыньскім, памерла ў 1893 г. і пахавана на Павонзках (кв. 72). Захаваўся фотаздымак: Паўліна з дачкою Ядвігаю).

Наклад шасці выданняў "Шляхціца Завальні" перавышае 68 тыс. асобнікаў. Вядома, львіная доля прыпадае на публікацыі першае паловы 90-х гг. -- і кнігі былі таннейшыя, і чытачоў не бракавала.

Сёння, відаць, нават найцікавейшая кніга не мае шансаў знайсці чытача.

А таму "Пан Падстоліц" Эдварда Тамаша Масальскага выйдзе накладам 150-200 асобнікам: для бібліятэк, сяброў і знаёмых.

Як у ваду глядзеў A.S.: "З таго выдання пакінуць па аднаму экземпляру для аўтара артыкула пра Міцкевіча на Беларусі, для ніжэй падпісанага рэцэнзента, а таксама для пп.Аляксандра Ельскага, Я.Карловіча, В.Каратынскага, А.Пяткевіча, ну і яшчэ з дзесятак для іншых сапраўдных знаўцаў на запас - а рэшту... аддаць на макулатуру, бо, апрача нас, некалькіх ці нейкага дзесятка, ніхто болей гэтага, можна сказаць пэўна, чытаць не будзе".

Граф Генрык Жавускі ў адказ на парыжскае выданне "Успамінаў Сапліцы" выдае ў Вільні ў 1843-1844 гг. два тамы "Успамінаў старога літоўскага шляхціца". Вядома, давялося перапісаць значную частку кнігі. Бо грамадзяніну Расійскага імперыі зусім не пасаваў тэкст, створаны дзесяццю гадамі раней у Рыме і Парыжы. (Яго, уласна, і выдалі ў Парыжы ў 1839 г. Заўважым, што нават эміграцыя не ведала, хто аўтар кнігі. Ігнацы Яцкоўскі нават даводзіў, што ім быў яго знаёмы Сапліца з Наваградчыны.)

Праўда, змены ў тэксце не дапамаглі.

У 1845 г. паводле запісак цару міністра ўнутраных спраў, намесніка Царства Польскага і начальніка ІІІ адзялення пачалася справа супраць цэнзара Яна Вашкевіча, які даў дазвол на друк.

Высокіх саноўнікаў не задавальняла: крытычныя выказванні пра сучасныя законы, пра шлюбы імператараў, выслугоўванне перад уладамі.

Аднак цягам году справу ўдалося ўлагодзіць.

“Kalendarzyk polityczny na rok 1810 dla wydziału Uniwersytetu Imperatorskiego Wileńskiego” паведамляе, што выдатнікам у ніжэйшых класах Полацкага езуіцкага калегіума ў 1809 г. быў Мацей Баршчэўскі. (Прычым, названы першым!) Увогуле сярод полацкіх студэнтаў Баршчэўскія сустракаюцца колькі разоў.
Але ў дадзеным выпадку можна меркаваць, што ў календары памылка, бо шэраг аднакласнікаў Мацея Баршчэўскага (Данат Жаброўскі, Севярын Мацылевіч, Стафан Багушэвіч і інш.) будуць вучыцца ў Акадэміі разам з Янам, а не Мацеем Баршчэўскім.

Мацей Баршчэўскі ніколі не сустракаўся ў даступных мне дакументах Акадэміі.

Ніжэйшыя класы - гэта інфіма, граматыка і сінтаксіс. Баршчэўскаму і яго сябрам, калі яны ў 1809 г. закончылі ІІІ клас (сінтаксіс), дастаткова было яшчэ двух гадоў вучобы, каб запісацца ў 1813 г. у Акадэмію.

Санеты “Jako gdy w chmurach orzeł w czasie niepogody” і “Pokryły błękit nieba obłoków tumany” Ян Баршчэўскі напісаў у “Мурзінцы ў ваколіцах Пецярбурга” 25 чэрвеня і 14 жніўня 1845 г.
Мы не ведаем, якім чынам пісьменнік трапіў у гэтую мясцовасць. Але ведаем, каму належала Мурзінка.

У 1793 г. мызу Мурзінку ля Нявы ў ваколіцах Пецярбурга (сёння – пр. Абухаўскай абароны 230) атрымала па спадчыне Анна Вяземская, жонка неапалітанскага пасланніка герцага Антоніа дэ Серра-Капрыёла. Да 1839 г. тут жыў іхні сын Мікалай дэ Серра-Капрыёла (гл. яго малюнак Мурзінкі). Пасля сядзіба перайшла да яго пляменнікаў Фёдара, Антона, Алены і Лізаветы [дзяцей сястры, Алены дэ Серра-Капрыёла (пам. 1820), і генерал-маёра графа Сцяпана Апракcіна (1792–1862)].

Магчыма, Ян Баршчэўскі быў знаёмы з сям’ёй герцага Антоніа дэ Серра-Капрыёла. Вось тады можна зразумець словы Рамуальда Падбярэскага: “Здарылася аднойчы, што вучыў латыні нейкую графіню, якая ехала ў Італію”.

Антоні Зубка запісаўся на факультэт філасофскіх і вызваленых навук (аддзяленне логікі і метафізікі) Полацкай езуіцкай акадэміі ў 1816 г., а ў наступным годзе вучыўся на аддзяленні фізікі гэтага ж самага факультэта.

Вучобу завяршыў са ступенню кандыдата філасофіі летам 1818 г.

У 1818 годзе К.Сербіновічу дапамог "знайсці працу" Хведар Руска, брат славутага прыдворнага архітэктара Luigi Rusca (у Расіі яго называлі Алаіз Іванавіч Руска). У сувязі з тым, што сярод студэнтаў Акадэміі прозвішча Руска не сустракаецца, можам думаць, што Хведар вучыўся ў калегіуме, а пасля жыў у Пецярбурзе ў доме брата.
Зрэшты, калі даць веры К.Сербіновічу, то атрымліваецца, што Хведар быў малодшы за брата больш чым на 30 гадоў.
К.Сербіновіч падае ва "Успамінах", што ён выпадкова сустрэў Х.Руска, але больш верагодна: ён, прыехаўшы ў Пецярбург, сам шукаў (бо меў рэкамендацыйныя лісты?) езуіцкіх выхаванцаў, якія жылі ў сталіцы.

Ян Баршчэўскі таксама, відаць, шукаў у Пецярбурзе езуіцкіх выхаванцаў.

Алаіз Руска (1762-1822) прыехаў у Расію ў 1783 годзе. Ім пабудаваны Дом езуітаў (Езуіцкі калегіум) у Пецярбурзе на сённяшняй Наберажнай канала Грыбаедава (1801-1805), Нікольская вежа Маскоўскага Крамля (1806) і інш.

Ва "Ўспамінах" К.Сербіновіч піша: "По выходе моего отца в отставку, мы переселились, в 1809 году, в Полоцк".
Відавочна, ён хоча сказаць, што Полацак не з'яўляецца яго родным горадам. У Спісах Полацкай акадэміі месца ягонага нараджэння я прачытаць не змог: Sosni...

Цікавае тое, што бацька Канстанціна - Сцяпан, Міхайлаў сын Сербіновіч доўгі час знаходзіўся на пасадзе сакратара Палаты крымінальнага суда ў Полацкім намесніцтве. У 1788 г. ён меў чын калежскага рэгістратара, а ў 1796 г. - губернскага сакратара.

Выходзіць - сям'я не жыла ў той час у Полацку?

У лік студэнтаў Полацкай акадэміі Канстанцін Сербіновіч трапіў у 1814 годзе (факультэт філасофскіх і вызваленых навук, аддзяленне логікі і метафізікі). Яму ў гэты час 18 гадоў, а г.зн., што ён нарадзіўся ў 1796 годзе. Ян Баршчэўскі ў гэты час быў на курс вышэй. У наступным навучальным годзе К.Сербіновіч вучыцца на аддзяленні фізікі, а пазней - на курсе красамоўства і права. Матэматыку (трэці клас ці курс Акадэміі), як і шмат хто з полацкіх студэнтаў, ён не наведвае.

Летам 1817 года ён завяршае сваю адукацыю ў Полацку, а ў студзені 1818 прыязджае здзіўляць сваімі талентамі Пецярбург.

Гаўдэнты Шапялевіч у спісах студэнтаў Акадэміі з'яўляецца ў 1815 годзе, калі ён запісаўся на факультэт філасофскіх і вызваленых навук (аддзяленне логікі і метафізікі). Гэта значыць, ён на першым курсе, а Ян Баршчэўскі - на трэцім. У спісах на 1818/1819 і 1819/1820 навучальныя гады Г.Шапялевіч на курсе красамоўства і права.

Але самае цікавае тое, што цяпер давядзецца змяніць год нараджэння прыяцеля Я.Баршчэўскага. У верасні 1815 года ён меў 17 гадоў. А г.зн. ён прыкладна 1798 года нараджэння. А не 1800. І на 6 гадоў маладзейшы за Яна Баршчэўскага.

У 1813 годзе двадцаціаднагадовы Ян Баршчэўскі запісаўся на факультэт філасофскіх і вызваленых навук (аддзяленне логікі і метафізікі) Полацкай езуіцкай акадэміі, каб вывучаць логіку, дыялектыку, этыку, палітычную эканомію, метафізіку, геаметрыю, саліметрыю, заалогію, а таксама пяць літаратур: расійскую, французскую, габрэйскую, грэцкую і нямецкую.

На аддзяленні разам з ім вучацца маладыя людзі ва ўзросце ад 17 да 26 гадоў. З аднакурснікаў, прозвішчы якіх вартыя ўвагі, – дзевятнаццацігадовы Данат Жаброўскі з Дынабургскага павета, Павел Гаеўскі з Палтаўшчыны (будучы пецярбургскі цэнзар, перакладчык Эдварда Тамаша Масальскага), Тамаш Зубка (родны брат будучага архіепіскапа Антонія).

Доўга мы анічога не ведалі пра вучобу Яна Баршчэўскага ў Акадэміі. Нават сумняваліся некаторыя: а ці вучыўся ў Акадэміі? Можа, скончыў адно калегіум? Бо і па ўзросту (калі прыняць раннюю дату нараджэння), і па сацыяльнаму статусу нібыта не адпавядала...

Але ўсё ж вучыўся!
З 1813 па 1816 год. Тры гады на факультэце філасофіі і вызваленых навук.
Але самае цікавае і каштоўнае - мы цяпер ведаем год нараджэння Яна Баршчэўскага і імя яго бацькі. У "Спісах залічаных на курс" езуіты падавалі і ўзрост, і імя бацькі, і месца нараджэння.
У верасні 1813 г. будучаму пісьменніку - 21, у верасні 1814 г. - 22, у верасні 1815 г. - 23 гады. А г.зн. нарадзіўся Ян Баршчэўскі прыкладна ў 1792 г. Нават не 1794!

Меў, аказваецца, рацыю Рамуальд Падбярэскі, называючы ў 1842 г. пісьменніка "50-гадовым дзядулькаю" (ліст да Ю.І.Крашэўскага).

І меў рацыю Генадзь Кісялёў, калі даводзіў мне прыватна і ў друку, што Ян Баршчэўскі "не быў чалавекам філамацкага пакалення ... Ён старэйшы".

Гл.далей:  Фрагмент прадмовы да новага выдання "Шляхціца"

Чаму вучылі езуіты сваіх выхаванцаў?

Навукам у першую чаргу свецкім.
Расклад заняткаў у калегіуме ніколі не змяняўся.

Гл.далей:  Расклад заняткаў у Полацкім езуіцкім калегіуме

Тарас Шаўчэнка ў 40-я гг. сябраваў з братамі Жукоўскімі. І нават разам ілюстравалі яны на замову кнігі.
На дадзеным малюнку на гістарычную тэму чатыры асобы пазнаюцца. А вось чый твар (палову твару) мастак змясціў на ножцы стала? І ці заўважылі гэта замоўцы?

У перакладзе артыкула-некралога таксама ёсць памылкі. Вядома, можна спаслацца на тое, што і С.Александровіч, і Г.Кісялёў памыляліся... (У выпадку з Г.Кісялёвым увогуле незразумела: Яніна Міхайлаўна дасканала валодае польскаю). Можна сказаць, што мая польская ў студэнцкія гады "жадала быць лепшаю".
Але факт застаецца фактам: патрэбна была перапрацоўка.

Кнігі панегірыкаў езуіты выдалі ў гонар трох расійскіх імператараў, але найбольш ушанаванаю імі была Кацярыны ІІ. Наколькі шчырымі былі езуіцкія паэты? Дастаткова сказаць, што яны былі езуіцкімі.

Вальтэр маліўся да Кацярыны ІІ:

"Te Catharinam laudamus, te dominam confitemur"

У доме свайго дзядзькі, шляхціца Завальні, Янка сустракае двух сваіх стрыечных братоў – Стася і Юзіка, што прыязджаюць на Каляды з езуіцкай школы ў Полацку.
Сёння, з вялікай доляй праўдападобнасці можна сказаць: два сыны Завальні – мелі рэальных прататыпаў.

Вядома, дарэмна шукаць сярод езуіцкіх выхаванцаў Станіслава і Юзафа Завальняў.
Трэба знайсці сярод вучняў „ніжэйшых школ” у Полацку "проста" братоў Станіслава і Юзафа. Тых, хто рэальна мог прыехаць 23 снежня, у суботу (паводле старога стылю) 1816 г. на вакацыі да бацькі ў фальварак Завальнева.
Знайсці двух братоў – Станіслава і Юзафа – сярод полацкіх вучняў аказалася справай нескладанай. Праўда, звесткі трапіліся за 1817 г., але яны лёгка стасуюцца і да году папярэдняга. Дык вось, у перадкалядным спісе выдатнікаў езуіцкіх школ Станіслаў пазначаны як вучань 3 класа, а Юзаф – 2 класа.

Гл.далей:  Стась і Юзік

У нарысе Рамуальда Падбярэчкага “Беларусь і Ян Баршчэўскі” ёсць цікавая характарыстыка студэцкіх – вядома, бедных і галодных – гадоў пісьменніка:
“Biednego bursaka szlachta porywała z rąk do rąk i wynagradzała podług ubogiéj swéj możności, to miarką pszenicy, to miarką grochu, to gryki, to czasem dała bobu!”

Вячаслаў Рагойша (1971), Генадзь Кісялёў (1977) і Сцяпан Александровіч (1978) пераклалі гэты фрагмент наступным чынам:
“Беднага бурсака шляхта рвала з рук у рукі і ўзнагароджвала паводле сваёй невялікай магчымасці то меркай пшаніцы, то меркай гароху, грэчкі, а часам давала бобу!”

У сваім перакладзе (1990) я “ішоў” следам за сваімі настаўнікамі, хоць у дыпломнай працы і звярнуў увагу на гэтае, відавочна, насмешлівае “а часам давала бобу!” І нават спрабаваў на падставе “бобу” вывесці пэўную тэорыю, за што быў раскрытыкаваны кіраўніком (С. Александровіч) і рэцэнзентам (А.Лойка).

Рыхтуючы новае выданне “Шляхціца”, пераклад дадзенага фрагмента паправіў. Цяпер ён гучыць так:
“Беднага бурсака шляхта рвала з рук у рукі і ўзнагароджвала паводле беднае свае магчымасці то меркаю пшаніцы, то меркаю гароху, то грэчкі, а часам задавала перцу!”

Менавіта так трэба перакладаць польскую ідыёму “dać bobu”. Як варыянт – шляхта “давала прыкурыць” ці “задавала лазню”. Але, вядома, у суседстве “пшаніцы”, “гароху” і “грэчкі” налепш выглядае “перац”. Беларускія слоўнікі ідыёму “даць (задаць) перцу” тлумачаць як “насварыцца, даць наганяй”.

А менавіта гэта хацеў падкрэсліць Р. Падбярэскі: за свае малюнкі і вершы Я. Баршчэўскі атрымліваў не толькі пахвалу і падзяку, але меў і крытыку да нараканні. Пэўна ж, калі нешта з твораў Я. Баршчэўскага каму не падабалася, то і вылаяць магла маладога паэта і мастака засцянковая шляхта.

Партрэт Яна Баршчэскага, які намаляваў Караль Жукоўскі, захаваўся не толькі дзякуючы публікацыі яго Рамуальдам Падбярэскім у "Roczniku Literackim".

У бібліятэках маюцца літаграфіі дадзенага партрэта. Памер 12Х10,7 см, з надпісам - 17,5Х10,7 см.

Вось якія "фігуркі" бачыў у віленскім календары "на гэты, 1817 год" шляхціц Завальня.

А вось чаму арганіст Андрэй называе іх "планетамі".

Знакі Задыяка і планеты

Адам Кіркор яшчэ ў 40-я гг. імкнуўся стаць выдаўцом газеты ці часопіса. У Адэсе ён хацеў выдаваць газету "Адэса". Атрымаўшы адмову, клапоціцца пра газету "Неўскае рэха" ў Пецярбурзе (1844-1845). Але Галоўная ўправа цэнзуры мела загад цара: "ограничить число периодических изданий на польском языке". Давялося засяродзіць сваю ўвагу на альманаху "Радэгаст".

У езуіцкім Архіве Малапольскай правінцыі захаваліся шматлікія звесткі, датычныя навучальнага працэсу ў полацкіх школах. Але пакуль не маю аніякіх пацвярджэнняў, што студэнты знаёміліся з лацінамоўнай Бібліяй. Напрыклад, чытаць Стары Запавет рэкамендавалася паводле полацкага выдання 1799 года на польскай мове: "Krótkie zebranie historyi świętej, w księgach Starego Testamentu zawartej, aż do Narodzenia Chrystusa Pana".
Магчыма, меліся на ўвазе вучні калегіума, але ж тут жа ідзе гаворка пра студэнтаў Акадэміі.
З лацінамоўных падручнікаў, апрача Альвара, можна згадаць наступныя:

1.Praelectiones ex probatis autoribus selectae. scilicet: epistolae Ciceronis et Plinii, commentarius Julii Caesaris, Comelius Nepos, elegiae P. Ovidii Nasonis, fabulae Phaedri etc. ad usum studiosae juventutis pro I-ma, II-da et III-tia classe, Polociae 1800.
2.Arithmetica de fractionibus et proportionibus pro II da et III tia classe, Polociae.
3.Institutiones styli utriusąue, soluti et ligati ex optimis in utroąue orationis genere scriptoribus pro IV classe, Polociae 1800.
4.Orationes Ciceronis pro IV et V classe, Polociae.
5.Qmnti Horatii Flacci odae, satyrae, epistolae pro IV et V classe, Polociae.
6.De arte rhetorica libri quinque, lectissimis veterum autorum exemplis illustrati pro V classe.

Пра гэта больш падрабязна:
Vulgata

Для новага выдання "Шляхціца" адшукалася інфармацыя пра полацкі Красьнік. Зрэшты, у словах самога Яна Баршчэўскага, а таксама Рамуальда Падбярэскага ніхто ніколі не сумняваўся. Але ж хацелася і больш дакладных звестак.



Полацкі Красьнік

Рыхтуючы новае выданне "Шляхціца Завальні" (варта было зрабіць гэта раней, бо кніга Я.Баршчэўскага, перакладзеная ў студэнцкія гады, яўна не можа сёння перавыдавацца ў старой рэдакцыі), давялося шмат удакладняць. Дазволім сабе паразважаць пра мастацкі час твора на падставе падказак, пакінутых аўтарам у тэксце. І "пашукаем" тыя рэальныя рэчы, пра якія згадвае пісьменнік.

Cёння - віленскі каляндар на 1817 год.

Віленскі каляндар. 1817

Вельмі рэдкі малюнак-партрэт Тамша Зана. Пакуль не ведаю, хто і калі маляваў архіпрамяністага. Але маю надзею, што высветлю.

На малюнку 40-х гг. ХІХ ст. - Аляксандар Грот-Спасоўскі, цікавы, арыгінальны літаратар, якога не разумелі сучаснікі, а нашчадкі зусім забылі. І нават гісторыкі літаратуры хутчэй за ўсё анічога не назавуць з тэкстаў, якія ён друкаваў пад ўласным прозвішчам, а таксама пад псеўданімам Алекс Гарадзенскі.

Лягчэй пералічыць творы трох дзесяткаў расейскіх літаратараў ХІХ стагоддзя, чым даведацца пра яшчэ аднаго свайго.

Шмат каму вядомы наступныя словы А.Герцана:

"Ці бачылі вы літаграфію, якую выдаў Адам Міцкевіч і якая паказвае «Славянскага нявольніка»? Нянавісць, змешаная са злосцю і сорамам, напаўняе маё сэрца, калі я гляджу на гэты жорсткі дакор, на гэтае «за сякеры, браты», прадстаўленае з неверагоднай дакладнасцю. Беларускі мужык, бяз шапкі, ашалелы ад страху, галечы і цяжкай працы, рукі за пасам, стаіць сярод поля і неяк скоса і безнадзейна глядзіць уніз. Дзесяць пакаленняў змучаных на паншчыне стварылі такога парыя, яго чэрап звузіўся, рост здрабнеў, яго твар з дзяцінства пакрыўся зморшчынамі, яго рот сутаргава скрыўлены, ён адвык ад слова. Жывёльны погляд яго і запалоханы выраз паказваюць, на колькі крокаў ён пайшоў назад ад чалавека да жывёлы".

А хто памятае літаграфію, "выдадзеную Адамам Міцкевічам"?
Зрэшты, літаграфію выдаў Юзаф Азямблоўскі (1805-1878). А.Міцкевіч адно разам з тавяньчыкамі (сярод іх быў і А.Рыпінскі) прысягалі на ёй пры заснаванні "братняга кола".

Вільгельм Рэйнальд фон Роткірх у 1854 годзе напісаў "Нататкі пра Друскенікі", дзе пераважна цытуе ў перакладзе на расійскую мову тэксты вядомых аўтараў, якія пісалі пра гэта курортнае мястэчка. І - што самае істотнае - аздабляе свае нататкі малюнкамі. На адным з іх - Ян Чачот, ягоная сястра (хіба Тэкля), Юзаф Ігнацы Крашэўскі.