Да зместу

Гэтая кніга ягамосці пана Аляксандра Трубніцкага перапісана Юрыем Трубніцкім, рэгентам магілёўскай гарадской канцылярыі, у годзе 1747, месяца ліпеня, 30 дня з розных летапісцаў, а часткаю са сваёй памяці будучым часам на памятку, што дзеялася ў горадзе Магілёве і па розных гарадах, якія паходы, войны ды іншыя рэчы. Гэта ўсё не хлусліва напісана, а як сама справа была, так прышламу веку да ведама пададзена ў годзе 1747.

(...) У год 1526. Пры Жыгімонце, каралі польскім, калі шэсць гадоў было яго сыну Жыгімонту Аўгусту, горад Магілёў заклалі, а замак і воласць былі ўжо за некалькі соцень гадоў да гэтага (...).

Няма ніякай весткі, адкуль бы мог быць названы Магілёў. Паводле майго розуму, так патрэбна тлумачыць гэтую назву: магутны леў, па-славянску названы, тлумачыцца – моцны, дужы, вялікі леў, бо такі і ёсць, калі невымоўна шмат меў на сябе розных ваенных навалаў, пра што будзе ніжэй, аж з ласкі ўсемагутнага Бога і найсвяцейшай панны Марыі, Маткі Божай, якую горад адчуваў і адчувае, застаецца ён у сваёй годнасці.

Не ўступае горад Магілёў, з ласкі Маткі Божай, Кіеву (за выключэннем толькі святых рэліквіяў). (...) Гэты горад Магілёў багаты на людзей вучоных, набожных, гандлёвых і на розныя рамёствы багаты, цэрквамі ўпрыгожаны, цэрквы скарбамі, працамі і штодзённым квітнеючым грэка-рускім набажэнствам аздоблены, з-за чаго варта прыгадаць такі верш:

У год 1610. У час каралявання Жыгімонта III, а за войтаўствам у гэты час Яраша Валовіча, падскарбія земскага і пісара Вялікага княства Літоўскага, войта магілёўскага, пачаліся былі ў Магілёве бунты. Зачыншчыкамі гэтых бунтаў былі Іван Харковіч, Мікіта Мілковіч, Максім Талбішчаў, Гаўрыла Івановіч, Міхал Чабатар, Лавар Міхайловіч і Ісай Шчасны. Гэтыя бунтаўшчыкі са сваімі хаўруснікамі не ладзілі з магістратам, плаціць падаткі гораду і выконваць розныя павіннасці магістрату не хацелі, на рады і сходы асобам сваім на месцы, асобна, у свой уласны звонік біць загадвалі, на ратушу і на магістрат нападалі, да гвалту перад ратушою заклікалі, на судовую хату напалі, дзверы адбілі. У гэты ж час вымушаны быў заставацца ў вялікай небяспецы і магістрат. Потым з выданнем уласна каралеўскай граматы вышэйназванаму магілёўскаму войту памянёныя бунтаўшчыкі былі асуджаны, дзе пасля выканання іскавымі бакамі прысягі пяцёра абезгалоўлены, але няма весткі, на якім месцы. Толькі даводзілася чуць ад старэйшых людзей, якія расказвалі, што былі яны пакараны на Ільінскай гары, на гэтым месцы, дзе цяпер стаіць крыж. Некаторыя гаварылі, што пакараныя людзі былі паспалітымі, аднак у пастанове пра гэта нічога не сказана. Калі хочаш пра гэта ведаць дакладна, чытай пастанову, упісаную ў акты магілёўскай магдэбургіі пад датаю года 1610, месяца ліпеня, 23 дня (...).

У год 1654. Маскоўскае войска наступіла, сіле якога горад Магілёў не змог працівіцца, быў вымушаны паводле рады правялебнага ў Бозе айца Іаіля Труцэвіча, ігумена Куцеінскага манастыра, паддацца. Яго маскоўскі цар з усёю братвою-манахамі, і каштоўны алтар з Куцеінскай царквы, гадзіннік таксама, вывез за Маскву, пад Вялікі Ноўгарад, міль за 30 ад Ноўгарада, а ад маскоўскай сталіцы міль 120, на востраў, на возера, якое называецца Святым. Там жа за вялікія грошы маскоўскага патрыярха Нікана манастыр з замкам і горад, названы Валдаем, на беразе заклаў і польскімі людзьмі засяліў (...).

Шведскі кароль Карл, будучы ўзрушаны шчаслівым пачынам і гэтым ганаровы, задумаў такім жа чынам, як скінуў з трона караля Аўгуста, такое ж, і як найхутчэй, даказаць на цару Пятру Аляксеевічу, каб і яго з трона скінуць і пасадзіць іншага цара, а самому стаць маскоўскім самадзержцам. Але шчасце адвярнулася, і гэтага зрабіць ён не змог. І хоць маскоўскі цар схіліўся да прымірэння, да міру, аднак шведскі кароль, як піша гісторык, будучы, хоць і з нагавору сваіх найзычлівейшых і найвярнейшых міністраў і генералаў, нялюдскім, прыкрым, гарачым, незгаворлівым і ў сваіх задумах быццам бы ненайпадобнейшых непарушным, прычым такі люты, што яго лютасць сапраўды пераходзіла ў жорсткасць, нічога не дбаючы пра склізкасць урачыстай каралеўскай годнасці, у сувязі з заключэннем прымірэння з царом, што заключыў яго ў маскоўскай сталіцы, публічна, перад сваімі міністрамі, хваліўся. А цар на гэтыя словы адказаў: “Брат мой Карл хоча быць Аляксандрам Вялікім на Дарыя ў маёй асобе” (...).

Закрычаў нейкі вар'ят: “Калі гуляць, дык гуляць, хутчэй за маскі”. Тады Польшча і Літва надзяваюць на сябе маскі ўбогіх сіротаў, апекуноў цара маскоўскага і караля шведскага; ксёндз-прымас – Генрыха французскага; ваявода пазнаньскі, вядома, маску караля Аўгуста, ноччу архітэктара, пры якім пан Чаракоўскі звяртаўся да Божай міласці на элекцыю, каб не евангельскае hic homo cepit edificare et non potuit consumare, гэта значыць – тут чалавек пачаў будаўніцтва, але не змог закончыць; маці яго – маску маці Нерона змяніўшы, occidat operat modo imperat; сенатары – маскі сляпых, глухіх, накульгваючых дзядоў; гетманы – жыдоў з сумкамі каля пояса; жаўнеры – баязлівых жанчын у плашчыках, тхарынымі шкурамі падшытых, і з кудзелямі; Сапегі – збяднелай шляхты з палашамі і босых; шляхта – сялян; маршалак варшаўскай канфедэрацыі – Фабія рымскага, манаха ў каўпаку; польскія дамы, шукаючы бяспечнага кута, – цыганак-гадалак, але адна з іх чараўніца; гараджане – шведскіх маркітантаў.

Так убраўшыся, гуляюць у Польшчы і Літве, адны пеша, другія конна, іншыя ўсляпую, без вазкоў, на вазах і санях, і толькі дзе сутыкаюцца, там людзі больш плачуць, чым смяюцца. Аж таксама адна кампанія ўварвалася ў палац князя-прымаса і, трапіўшы ў пакой, застае яго ўжо ў іншай масцы, менавіта Пілата, панційскага старасты, які так ім сказаў: “Innoces ego sum a sangvine isto”, гэта значыць – “невінаваты я ў гэтай крыві, даволі гэтых гульбаў, не я сам гэта ліха прычына”. Пачуўшы гэта, адышлі з агідаю. Аж ізноў урываецца іншая кампанія, але ўжо і князя знаходзяць у іншым пакоі і ў іншай масцы, менавіта святога Пятра-мучаніка, які запрог караля Аўгуста, як Пётр Хрыста. Пачуўшы яго набожныя стогны: “Ach, qvantum deo, qvantum mundo, qvantum celo animas saluti proprias, qvantum vanitatis corporis et fortunis hujus mundi sum reus”; гэта значыць – “Ах, як шмат Богу, як шмат свету, як шмат небу на забвенне ўласнай душы, як шмат марнасці цела і фартунам гэтага свету я вінаваты”, былі такія здзіўленыя, што хутчэй уцяклі. А пасля гэтага ўрываецца ў палац трэцяя кампанія і застае ксяндза-прымаса ў трэцім пакоі, дзе былі раскладзены ўсе яго багацці, таксама мяшкі з грашыма, аж бачаць, сядзіць ён у масцы Заліхвея-мытніка, а хлопчык яму прыгожа спявае: “Qvid prodest homini si universum mundum lucretur, animas vero suas detrimetum patiatur”; гэта значыць – “Што ж будзе спажыткам чалавеку, калі ён цэлы свет у спажытак сабе адшукае, а душу сваю загубіць”. А ён на гэта басам адказвае: “Ecce dimidium honorum meorum do cosacis pavperibus et Polonecio, et si qven defravdavi reddo qvadruplum”; гэта значыць – “Гэтую маю палову я дам убогім казакам і Паланецкаму, а каго пакрыўдзіў, вярну ўчацвёра”. Адзін з пакаёвых тады распісвае багацці, забраныя шведамі, – якія якому касцёлу дастануцца, ці шведскаму, ці польскаму каралю, ці каралевічам. Другі лічыць грошы і запісвае ad restituendum. Аднак гэтыя зневажальнікі разышліся па гарадах і вёсках і найбольш гуляюць, а пазнанскі біскуп і лянчыцкі ваявода так зацягнуліся далёка, што агледзеліся аж у Саксоніі, дзе засталі і караля Аўгуста, а ён pertubam opticam, гэта значыць – гледзячы ў падзорную трубу, з польскага шаленства пасмейваецца, п'е добра і на дзіках супраць шведа закіроўвае (...).

Потым шведскі кароль адну вячэру ў Польшчы, другую маскоўскі цар у Літве спраўляюць. Каля стала шведскага караля ўсё толькі шведы і афіцэры, з палякаў відаць нікога. Толькі гербавы польскі арол, вараны і печаны, на стале. Панове Сапегі з талеркамі прыслугоўваюць, выглядаюць жвавымі, якім шведы, што з вуса ўпадзе, альбо што шведскі кароль на талерцы пададуць. Пан Кавячынскі што хутчэй талеркі мые, а, між іншым, пры поясе мае хвост. Вялікапаляне стаяць з бутэлькамі, адным віна, другім піва, якога наварылі, наліваюць, а шведы крычаць: “Gib wein, beynanter” А калі шведы так весела выпіваюць, у Львове з гармат на vivat так моцна ўдарылі, што аж затраслося. Толькі калі віна не стала, нясе пан пазнанскі ваявода касцельны келіх, поўны людской крыві; пан жа падскарбі літоўскі – чару людскіх слёз і падалі шведам, каб пілі. Шведы, упіўшыся віном і не менш му-зыкай дудароў-палякаў, не пазналі напіткаў, п'юць ненасытна штораз выкрыкваючы: “Gib win, szelmpolak” П'яных панове прусы да сваіх палацаў на начлег просяць, двары ім аблілі і асмуродзілі, бо ім такое міла, што не саксонцы, але госці і прыяцелі шведы, за што ім прускія гарады міла апладзіруюць.

(...) У гэтым жа [1704] годзе вайшаў з маскоўскай сталіцы строгі ўказ на вярбоўку і таксама загад маскоўскага цара Пятра Аляксеевіча, які, вывучыўшы і зведаўшы ўласнай асобай розныя нацыі, дзяржавы і народы, упадабаў нямецкі строй і для гэтага загадаў, каб ваенныя людзі і гараджане ўбіраліся па-нямецку і галілі бароды (бо перад гэтым быў у Маскве звычай, што не кожнаму было вольна галіць бараду). Але гэты загад быў не даспадобы паспалітым людзям, якія ў гэты час заставаліся ў прастаце. Адны з-за галення бародаў уцякалі за граніцу (дзе была з'явілася вялікая, побач з іншымі, слабада), пра што будзе сказана і напісана ніжэй. Іншыя за борады плацілі ў царскі скарб па некалькі дзесяткаў рублёў пошліны. А які б з гараджан не хацеў убірацца ў Маскве па-нямецку і ішоў бы які праз браму каля варты, якая там стаяла, таму загадвалі прыкленчыць і па калена кафтан абразалі. І адсюль уведзены на Маскве нямецкі строй, і ад гэтых часоў пачалі курыць і нюхаць табачны напой публічна, а перад гэтым курылі і нюхалі патаемна. І толькі ў горадзе Магілёве ёсць такі старасвецкі закон, каб ад Магілёва да Смаленска пад страхам смерці ніхто не адважыўся правозіць ні тытуню, ні гарэлкі (...).

Назаўтра, як толькі летні дзень настаў, пачалі ў лагеры барабаніць, маскоўскае войска, некалькі дзесяткаў тысяч, выстраілася з рыштункам, і далі знаць, што едзе цар ягамосць у Магілёў байдаком. Магістрат адразу пайшоў на сустрэчу. Прыбыў цар ягамосць у графства байдаком. Быў у гэтым байдаку і ягоны францымер, але не высядаў. Хутка шмат генералаў, афіцэраў і нямала польскіх паноў прыбыло на бераг на сустрэчу, і каня для цара прывялі. А калі цар ягамосць высядаў з байдака, магістрат на сярэбраным пазалочаным падносе вялікі каравай, а на другім сітны хлеб з паклонам падалі, але тут, на беразе, не прыняў, а загадаў стаць з хлебам каля кватэры. А сам, сеўшы на каня, з вялікай світай афіцэраў, немцаў і палякаў, бо тут прысутнічалі ягамосць пан Агінскі, Заранак і многа польскіх паноў, паехаў паміж палкамі, а праехаўшы раз і другі, тут і там, з канца ў канец, загадаў даваць агню, таму і стралялі беглым агнём тры разы, і з палкавых гармат таксама ў лагеры білі.

Аб'ехаўшы сваё войска, ехаў цар ягамосць Пётр Аляксеевіч з усёю світаю ў горад Магілёў. А калі прыехаў, далі з гарадскіх разбуральных гармат на вуглавым выхадзе накрыж агню, потым conseqventer на ўсіх выхадах. А калі ўехаў у Алейную браму, далі агню з гармат каля ратушы. Уязджаючы, такія літаральна сказаў словы: “Права, ізрядна”. А едучы праз рынак, зайшоў у Брацкую царкву, дзе ў гэты час айцец Трацэвіч, брацкі ігумен, пасля Божай службы адпраўляў малебен, і, мала ў царкве забавіўшыся, ехаў да кватэры генерала Баўра. А Баўр тады кватараваў у магілёўскага бурмістра пана Захара Аўтушкевіча. І калі ссеў з каня, хуценька магістрат ушанаваў цара хлебам і падаў на сярэбраным пазалочаным падносе вялікі каравай і сітны хлеб. Быў ён з гэтага вельмі задаволены, і магістрат прыняў цар ягамосць спагадліва. Прыйшлі таксама з хлебам і магілёўскія жыды і жывога асятря прынеслі ў чане, але цар ягамосць на іх і не глянуў, загадаў толькі прыняць ад іх хлеб.

У гэты ж самы час на другім беразе Дняпра, на Лупалаве на лугах, стаяла тры тысячы рэкрутаў, якія, калі цар сядаў у байдак, закрычалі, просячы падаравання: “Асудар праведный, пожалуй!”. Ад гэтага крыку быў горад перапалоханы, бо людзі падумалі, што пачалі маскоўцы высякаць горад. А потым цар ягамосць хутка, у гэтую ж ноч, узяўшы праваднікоў, паплыў з Магілёва да Кіева (...).

У апошнія дні ліпеня [1707 года] праводзілі Сініцкіх са значнаю маскоўскаю світаю праз горад Магілёў. Наперадзе ішла ў поўнай выкладцы і па-ваеннаму ўрачыста, з музыкай і барабанамі, пяхота, потым, з выцягнутымі палашамі, некалькі палкоў драгуноў, по-тым, перад паланкінам, у якім сядзелі акаваныя Сініцкія, неслі маскоўскія падпрапаршчыкі, паклаўшы на плечы дрэўкі і трымаючы іх каля грудзей, узятыя харугвы Сініцкага, якіх было восем доўгіх і шэсць кароткіх, а самі харугвы валакліся краямі каля конскіх хвастоў па самай зямлі. А гэта было зроблена па ваенным звычаі, дзеля ганьбы і крыўды, што непрыяцеля перамаглі. Абодва Сініцкія ехалі ў паланкіне акаванымі, так што і шапкі ні перад кім не маглі зняць. А за імі на звычайных калёсах везлі Петуха, пры Сініцкіх прыслужваў нейкі пакаёвы. Праводзіўшы гэтых Сініцкіх праз горад, сталі маскоўцы ў горадзе і на прадмесцях на адпачынак. І як сталі на адпачынак, старшы Сініцкі спавядаўся і прычашчаўся, а малодшы падстолі (бо быў кальвінам і блюзнерцам абразоў), хоць і ўгаворвалі, адмовіўся. І так у Магілёве абедалі.

Вось так проста, ласкавы чытачу, і немагчыма тут усяго выпісаць, адсылаю я да скарбовага рэестру, які знаходзіцца ў ратушным архіве, дзе, прачытаўшы, мусіш ты са слязьмі здзівіцца, як мог горад Магілёў вынесці такія цяжары і іншае на гэта па-добнае, калі гэты пракляты чарвяк са сваім дваром, стоячы ў замку ад 14 сакавіка да 19 мая, тачыў і аб'ядаў горад, і якому на харч і на паднашэнні страчана вялікая сума. Але хоць пан Бог быў разгневаны на горад і караў такімі цяжарамі, аднак найсвяцейшая Божая маці на цудоўным брацкім абразе, якая горад у асадзе, праліваючы найдаражэйшыя слёзы, абараніла, так і цяпер горад абараняла, і апекавала, і ад непрыяцеля нябачна асцерагала (...).

Хоць і не атрымаў я весткі, калі гэта і ў які час адбывалася, аднак чуў ад аднаго манаха гэтага ж уніяцкага кляштара па імені Пафнуцій, які ў час гэтай звады схаваўся ў Фадрона, што калі цар ягамосць Пётр Аляксеевіч са сваімі князямі, дарадцамі і з немалым войскам быў у Полацку, наступіла свята святых апосталаў Пятра і Паўла, рускае свята. Таму пасля ранішняга набажэнства, выслуханага ў праваслаўнай царкве, цар ягамосць прымаў віншаванні ад сваіх афіцэраў, князёў і генералаў са святам святога Пятра, якіх потым крыху частаваў напоямі і развесяліўся сам, там жа быў і Аляксандр Данілавіч Меншыкаў, які, не чакаючы на банкет у цара ягамосці, па сваіх справах на невялікі час адлучыўся да сваёй кватэры. I, ідучы каля уніяцкай царквы, як бы выпадкам увайшоў у яе і застаў у ёй святара, які правіў казань на пахвалу святога Пятра, што ёсць галава царквы, а потым яго спадкаемцы папе. А ўбачыўшы ў царкве Меншыкава, пачаў надта выходзіць з берагоў, выхваляючы рымскую еднасць і прыніжаючы святое праваслаўе, называючы яго праклятай схіз-май. Калі святар закончыў казань, Аляксандр Данілавіч Меншыкаў, распаліўшыся гневам, ідучы каля святара, які яшчэ стаяў на амбоне, махнуў капелюшом і сказаў такую фармальнасць: “Пажджы, растакая твая мать”. I, не ідучы да сваёй кватэры, вярнуўся да цара ягамосці, дзе цар ягамосць, будучы на падпітку, спытаў у Меншыкава, дзе быў. Адказаў, што быў ва уніяцкай царкве і слухаў казань. Цар спытаў: “Какава была проповідь? На пользу лі нам, хрыстіанам?” Сказаў: “Какава польза, понеже тот казнадей рымскую і уніяцкую веру восхвалял, святую же благочестію хуліл і по премногу унічыжал”. Раззлаванага гэтымі словамі цара ягамосця чорт узяў, і адразу не супакоіўшыся, пайшоў ён з Меншыкавым і з іншымі да царквы. А набажэнства было ўжо закончана, толькі царква была яшчэ не зачынена. I, увайшоўшы ў гэтую царкву, глянуў на святара і, не сказаўшы яму ні слова, пайшоў проста да алтара, а ўбачыўшы келіх з накрыўкай, у якім было ягня, адкрыў і глядзеў. (А гэта шукаючы прычыны да сваркі). Калі ж святар сказаў цару, што не гадзіцца мірскім кранаць святасць, адказаў цар, што і я ёсць памазаннік Божы, і, паставіўшы келіх на прастол, выйшаў з алтара. Убачыў абраз святога Ясафата і, добра прыгледзеўшыся, спытаў у гэтага святара: “Какой ета святой?” Адказаў святар: “Святы мучанік Ясафат”. – “Да хто ево замучыл?” Сказаў святар, што замучыла праклятая схізма. “Да хто то схізма?” Святар паўтарыў: “Схізматыкі праклятыя”. Ізноў цар: “Да как оні верят?” Сказаў: “Так вераць, як вы верыце”. Пасля гэтых слоў запаліўся цар вялікім і неўтаймаваным гневам і скамандаваў сабаку, які быў пры ім, чорны, чужаземскі і вельмі паганы, паказаўшы пальцам на святара: “Ату!” У гэты ж момант у царкве кінуўся сабака на святара і кусаў яго да смерці. А калі далі знаць старшаму, прыбег старшы на царкоўны парог, а цар, выцягнуўшы шпагу, ці шціблет, пхнуў яго ў грудзі пад рабрыну, які ў гэты ж час свой дух і выпусціў... А калі царскі сабака замучыўся, але яшчэ не даеў святара, загадаў яму кінуць, а святара павесіць на варотах. У час гэтай звады хаваліся манахі па кутах дзе было можна, толькі чацвярых схапілі, і іх разам са святаром загадаў [цар] павесіць. Уніяты гэтых пецярых законнікаў шануюць за святых і ў святцы, ці ў царкоўны каляндар, упісалі. У той час і ўвесь горад заставаўся ў небяспецы і страху. А калі збегліся да цара афіцэры, з іх угавораў адышоў ад гневу, і пайшоў у гасподу, і гуляў, і піраваў. Назаўтра ж, прачнуўшыся, папракаў Меншыкава, што падбухторыў яго на такую справу, гаварыў: “Аляксандар, права, худа мы вчарась здзелалі, вчарась і полна, в другой раз не данасі мне нічаво”. А потым гэтую уніяцкую царкву загадаў напоўніць правіянтамі, у якой некалькі гадоў, аж пакуль не заціхлі ліхія часы, не было набажэнства. Гаварылі пра таго сабаку, які парваў святара, што быў ён чужаземскім, дзіўнай масці, пастаці і паганасці. Калі здох, загадаў цар ягамосць яго аблупіць, шкуру напхаць бавоўнай і паставіць сярод пачвараў у тым доме ў Маскве, дзе стаяць розныя пачвары (...).

Шведскі кароль, не задаволіўшыся такімі правіянтамі і кантрыбуцыйнымі грашыма, сам аб'ехаў найлепшыя цэрквы, але мала ўбачыў у іх серабра (бо лепшае было пахавана ў зямлю), аднак жа, маючы ад жыдоў вестку, што ў лепшых цэрквах серабро ёсць, загадаў, каб тут жа выдалі ад царквы некалькі соцень фунтаў серабра (бо ў шведскім лагеры заўсёды чаканілася шведская манета), і прыгразіў, што, калі не выдасць, загадае ўсё зрабаваць, а горад спаліць. І так гараджане, застаючыся ў руках суровага непрыяцеля, мусілі выдаць царкоўнага серабра, менавіта з магілёўскай Брацкай царквы: адну сярэбраную пазалочаную аправу з абраза найсвяцейшай панны Марыі, тры меншыя аправы, шэсць падвясных лямпаў, дзве кадзільніцы, сто вялікіх скрыжалеў і раму з абраза найсвяцейшай панны Багаслаўскай, якая стаяла каля кліраса, трыццаць скрыжаляў, ломанага серабра ў розных рэчах, у кубках, чарках, якое збіралася на аправу найсвяцейшай панны Марыі Брамнай. 3 царквы святога Міколы: аправу з абраза святога Дзімітрыя і вялікую сярэбраную кадзільніцу, чатыры падвясныя лямпы, пяцьдзесят вялікіх скрыжаляў. Таксама з іншых цэркваў узялі нямала аправаў, лямпаў, кадзільніц, крыжоў, скрыжаляў, келіхаў і іншага сярэбранага начыння і выдалі на шведскае войска. Гэта ўсё вышэйназванае серабро важыла трыста шэсцьдзесят чатыры фунты, dico фунтаў 364 (...).

У год 1708, месяца верасня, 8 [дня], на святога пакутніка Сазонта, напярэдадні нараджэння найсвяцейшай панны, пан Бог, які доўга цярпеў, караючы горад за нашы цяжкія грахі, дапусціў так, што горад Магілёў, нягледзячы на тое, што быў зрабаваны шведам, але застаючыся забудаваным дамамі, крамамі, на Божае свята ператварыўся за адзін дзень праз агонь у попел і тло, бо, паводле ўказу цара Пятра Аляксеевіча, маскоўцы, калмыкі і татары ў вышэйпамянёны дзень, разам з усходам сонца, акружылі горад з усіх бакоў. Пазачынялі брамы, па трывозе ўдарылі ,ў барабаны, а калі заўважылі, – замак ужо гарыць. Адчынілі брамы, прасілі літасці, але дарэмна, толькі далі гадзіну вольнага часу і прыставілі варту, пакуль пазносілі з ратушы ў склеп гарадскія кнігі. Тут калмыкі крамы адбіваюць, рабуюць, з другога канца паляць, заўважым, між іншым, людзей з адзення абабіраюць, грошы мацаюць, цэрквы адбіваюць, рабуюць і, калі ўжо, адным словам кажучы, загарэўся астрог, кінуліся на прадмесці і найперш абрабавалі багатыя дамы. А калі агонь заняўся з усіх бакоў, зрабаваўшы горад да асновы, ад'ехалі прэч. Калі калмыкі адбілі царкву святога Міколы і павыцягвалі сундукі, то некаторыя з-за агню ад'ехалі прэч, а астатняе дакончылі больш смелыя гараджане. Нават мікольскія папы і панамары тады добра ўзбагаціліся. У той час кожны нясмелы ад сваіх рэчаў уцякаў, а той, хто нічога не меў, падмацаваўся чужым дабром.

У гэты час згарэла кафедральная царква святога Спаса, збудаваная яшчэ ў старасвецкія часы, на якую вазілі бярвенне з Гваздоўкі, бо ў той час там была пушча, а цяпер жывуць людзі. 1 вялікія меладычныя спаскія званы парасплаўляліся. Згарэлі таксама аздобленыя верх і купал Брацкай царквы, алтар у царкве, адратаваны людзьмі, застаўся цэлы, у званоў пагарэлі калодкі, але званам нічога не нашкодзіла, бо стаялі пры вокнах. Згарэў таксама і брацкі гадзіннік. Абраз найсвяцейшай панны брамнай, які быў маляваны на сцяне ў старасвецкія часы, згарэў, бо ад агню паадпадаў ад сцяны тынк. Бліжняя Вазнясенская царква згарэла да fundatis, а званы парасплаўляліся. У царкве святога Міколы пагарэлі таксама аздобныя і прыгожыя купалы. У самой царкве пагарэлі ўсе хоры і дзверы, пачалі былі гарэць і лаўкі, але людзі лаўкі паразбіралі і алтар абаранілі. У званоў пагарэлі калодкі, а большы звон, калі падаў на акно, стукнуўся аб поручні і моцна ад гэтага падзення зверху патрэскаўся. А іншыя Божыя цэрквы, менавіта Уваскрасення, Глебабарысаўская, Прачысценка, Ільінская, Пакроўская, з Божага заступніцтва засталіся цэлымі. Лупалава не палілі, бо чаўны і паром былі адразу спушчаны ўніз Дняпра, таму не маглі перабрацца.