Шляхцiц Завальня,

або Беларусь у фантастычных апавяданнях

 

 

НЕКАЛЬКI СЛОЎ АД АЎТАРА

 

Сярод беларускага люду захоўваюцца яшчэ i цяпер асобныя паданнi даўнiх часоў, якiя, пераходзячы ад чалавека да чалавека, зрабiлiся такiя ж цьмяныя, як i мiфалогiя старажытных народаў. Жыхары гэтага краю, а менавіта Полацкага, Невельскага i Себежскага паветаў, спрадвеку пакутуючы, зусiм змянiлiся характарам; на iх тварах заўсёды адбiты нейкi смутак i змрочная задумлiвасць. У iх фантазiях увесь час блукаюць нядобрыя духi, якiя, аднак, служаць злым панам, чараўнiкам i ўсiм непрыяцелям простага люду.

Я нарадзiўся там i вырас, iх скаргi i журботныя апавяданнi, як гоман дзiкiх лясоў, навявалi на мяне заўсёды змрочныя думкi i з дзяцiнства былi маёй адзiнаю марай.

Асобныя з гэтых родных успамiнаў я прыгадаў у баладах¹; гэта быў мой самотны напеў. Балады былi пачаткам таго, пра што я меў намер сказаць падрабязней. Гэта ў чалавечай натуры – ад песнi пераходзiм да апавядання пра тое, што нас найбольш займае. Павiнны выйсцi адзiн за адным шэсць² томiкаў гэтых аповесцяў, якiя малююць пераважна мясцiны паўночнае Беларусi, бо гэты куток зямлi заўсёды выклiкае ў мяне наймiлейшы ўспамiн.

Я не пераймаю формаў, якiя ўжывалі пiсьменнiкi англiйскiя, нямецкiя або французскiя; лiчу, што чужаземнае не будзе пасаваць негаваркому жыхару Беларусi. Узяў я форму з самое прыроды. Сiрата штодзённа наракае на сваю нядолю, апавядае пра розныя пакуты, якiя ён мусiў трываць на гэтым свеце, i яго скаргi на працягу ўсяго жыцця злiваюцца ў адну аповесць, хоць ён i не думаў сёння пра тое, што будзе апавядаць заўтра.

 

Ян Баршчэўскi

Пецярбург,

1844, 8 верасня³

 

 

НАРЫС ПАЎНОЧНАЕ БЕЛАРУСI

 

Той, хто падарожнiчае з поўначы ў бок Беларусi, бачыць перад сабою велiзарныя вёскi накшталт мястэчак, белыя мураваныя цэрквы i камянiцы двароў*, шырокiя засеяныя палi, сям-там невялiчкiя хваёвы пушчы або бярозавыя гаі, чуе няраз працяглы i гучны спеў селянiна, якi далёка, наколькi сягае вока, разносiцца па палях або пералятае горы i далiны з мелодыяй пастухоўскага ражка. У нядзелю, калi сонца наблiжаецца да захаду, сустракае ён вясковых дзяўчат у святочных паркалёвых, а часам i ў ядвабных сарафанах у атачэннi юнакоў-залётнiкаў; водзяць яны карагоды, спяваючы народныя песнi, а старыя, седзячы на прызбах, разважаюць пра мiнулыя i сённяшнiя часы...

Аднак калi ён наблiжаецца да межаў Себежскага i Невельскага паветаў, то бачыць перад сабою разлеглыя цёмныя пушчы, якiя, быццам хмары, навiсаюць на даляглядзе, памiж лясоў – саламяныя стрэхi бедных жыхароў; дзе-нiдзе позiрк сустракае вытырклы памiж хвоямi жалезны крыж пакрытае мохам каплiчкi, перад дзвярыма якой на двух хваёвых слупах вiсяць або два, або тры званы; па ваколiцах раскiданы магiльныя крыжы i камянi. Рэдка натрапiш там на прыстойна збудаваны панскi дом; няшмат i касцёлаў такiх, дзе можна было б бачыць густ архiтэктара або выдаткi багатага фундатара; i гэты выгляд зямлi, змрочны i дзiкi, пачынаючыся ад ракi Ловаць, распасцiраецца да берагоў Дзвiны, дзе канчаюцца Палата i Дрыса.

На ўсiм гэтым абшары вузкiя камянiстыя дарогi, пераразаючы гарыстыя мясцiны i мiнаючы дзiкiя берагi азёраў, хаваюцца ў пушчах. У бедных вёсках у святочныя i будзённыя днi заўсёды пануе нейкая панурая цiшыня; рэдка адгукнецца песня жняца або ратая, i па гэтым спеве можна лёгка зразумець яго заклапочаныя думкi, бо няўрод часта ашуквае тут надзеi працавiтага земляроба...

У гэтых краях прайшлi дзiцячыя мае гады. Тут я пасля таго, як разлучыўся з маладымi сваiмi таварышамi па Полацкай акадэмii¹, не могучы мець пры сабе iншых кнiг, апрача некалькiх лацiнскiх i грэцкiх класiкаў, блукаў у прыемных марах дзе-небудзь у цёмнай пушчы або па бязлюдным беразе возера; любiў чытаць у кнiзе прыроды, калi вечаровай парою адкрыецца старонка, на якой мiльёнамi зiхоткiх угары зорак напiсана Божая Ўсемагутнасць. На зямлi, пакрытай безлiччу раслiн i жывёл, я чытаў аб Мiласэрнасцi i Волi Творцы. Гэтая кнiга прыроды вучыла мяне сапраўднай паэзii, сапраўдным пачуццям лепей, чым сённяшнiя гаваркiя крытыкi, якiя чужыя пачуццi i розныя здольнасцi, дадзеныя чалавеку ад Бога, хочуць, быццам фрак, перашыць на сваю фiгуру.

Апавяданнi старых пра розныя здарэннi ў iх народных аповесцях, якiя перайшлi ад чалавека да чалавека са старадаўнiх часоў, былi для мяне гiсторыяй гэтае зямлi, характару i пачуццяў беларусаў.

Пасля таго як лёс закiнуў мяне ў далёкiя мясцiны, як жа часта самотныя думкi мае з берагоў Нявы вяртаюцца ў гэты край, дзе прайшлi лепшыя гады майго жыцця, дзе столькi мiлых успамiнаў малюе мне памяць! Успамiнаю недалёкiя ад Невеля ваколiцы Рабшчызны², дзе прырода ўзняла высокiя горы, быццам паверхi велiзарных гмахаў, якiя стагоддзi пакрылi ценем лясоў, а некаторыя пад пагодлiвым сонцам ззяюць залатым пяском. Якiя там разнастайныя краявiды, якiя цудоўныя малюнкi! Калi хто, будучы ў гэтым краi, узышоў на вяршыню Пачаноўскае гары* i глядзеў на дзiкiя ваколiцы, што ляжаць навокал, дык бачыў, як азёры тут i там, нiбы люстэркi, адбiваюць дзённы прамень, а над iх берагамi дрэмлюць густыя лясы, як дзе-нiдзе па схiлах чарнеюць бедныя сялянскiя хацiны; але не ўбачыш тут нiдзе нi гарадскiх муроў, нi вежаў старога замка. Там чалавек забывае пра свет. Не гучаць там спрэчкi французскае палаты ў справе Егiпта i Турцыi³, не чуваць там пра англiйскi парламент⁴, пра вайну з кiтайцамi⁵, не гамоняць там нi пра чыгункi⁶, нi пра дзiвосную вынаходку Дагера⁷. I толькi голас пастушка, стрэл паляўнiчага ў лесе або вецер, што гойсае ў вяршалiнах пушчы, парушаюць на хвiлiну цiшыню ваколiцы...

Блiжэй да Полацка возера Нешчарда на некалькi мiль залiвае абшар, падмывае хвалямi ўзбярэжныя пясчаныя горы, на поўдзень – шырокiя паплавы, усеяныя купамi лазняку, сям-там рэчкi, бегучы здалёк сярод чароту, хаваюцца ў разлiве азёрнае вады. Там вясна – рай; самыя розныя птушкi, здаецца, збiраюцца з усiх канцоў свету, тысячы розных меладычных, дзiкiх i чуллiвых галасоў адгукаюцца над вадою па лугах i лясах: енк зязюлi, пошчак салаўёў, голас бугая ў чароце, рэзкiя крыкi качак... Гэтая дзiвосная суладнасць i гэты канцэрт прыроды пераносiлi мае ўяўленнi ў нейкi чарадзейны край.

I цяпер гэтыя мясцiны, дзе ў маленстве я бачыў столькi цудаў прыроды, гэтыя гаi, гэтыя зялёныя берагi Нешчарды памяць малюе мне, нiбы прыснёны сад. Прыпамiнаю народныя апавяданнi пра паданнi гэтага краю, пра горы, дрэвы, Нешчарду, якiя ходзяць сярод люду; i хоць у яго апавяданнях цяжка знайсцi поўную праўду, аднак можна бачыць нейкi след мiнуўшчыны гэтага краю, бо яшчэ дагэтуль у некаторых мясцiнах можна назiраць валы, узнятыя чалавечаю рукою; гэта, бясспрэчна, сляды войнаў, пра якiя не ўспомнiў анiводзiн гiсторык. Часам пагляд сустракае курганы, пакрытыя лесам. Можа, у ценю шумлiвых хвояў спачывае там якi-небудзь ваяўнiк, iмя якога даўно забытае. Я няраз чуў аповяды простага народа пра даўнiя войны, але да iх столькi дамешана казак i цудаў, што застаўся толькi слабы след мiнуўшчыны, без iмёнаў дзейных асоб. Раскажу адно простанароднае паданне гэтае ваколiцы.

На паўднёвым баку возера Нешчарды ёсць гара, якую з трох бакоў амывае вада, на той гары – драўляны маленькi касцёлак i некалькi хвояў. Там часта знаходзяць у пяску сцёртыя вякамi срэбныя манеты, шкляныя прадметы, якія выкарыстоўваліся як упрыгожанні, iржавыя рэшткi разнастайнае старасвецкае зброi. Кажуць, на той паўвыспе быў некалi горад. Аднак чый горад, хто ў iм уладарыў, невядома. Тамтэйшы люд, якi жыве ў аддаленых лясiстых ваколiцах, доўга не ведаў нападаў розных плямёнаў, што блукалi ў гэтым краi дзеля рабунку. Праз некаторы час страшны волат, якога звалi Княжа⁸, прываблены да берагоў Нешчарды надзеяй на багаты рабунак, аблажыў з велiзарнай хеўраю разбойнiкаў гэты горад, адужаў слабую абарону, абрабаваў дамы, пазабiваў жыхароў, у касцёлах паабдзiраў абразы i спляжыў ахвяравальны посуд, нават касцёл зруйнаваў, а званы ўтапiў у возеры i з натоўпам сяброў атабарыўся ў спустошаным горадзе. Аднак Бог дзiвосным чынам абвясцiў сваю кару блюзнерцам. Званы, затопленыя на дне возера, штодзень на захадзе i ўсходзе сонца абуджалi глухое маўчанне на дзiкiх берагах Нешчарды так, што птушкi, напалоханыя енкам гэтага звону, уцяклі паветранымі шляхамі, а сарны i ласi, дрыжучы ад страху, пахавалiся ў далёкiх пушчах. Апоўначы лятала чума, падобная да чорнага шара, i дзе яна дакранулася да сцяны, з гэтага дому ўжо нiхто не выходзiў жывы, i такiм чынам вымерла ўся дружына Княжа; сам ён, перапалоханы, пакiнуўшы ўсе багаццi, закапаныя ў гары, уцёк з некалькiмi сябрукамi, але недалёка за возерам яго напаткала смерць. Народ i зараз паказвае аграмадны курган, якi называецца Магiлай Княжа⁹.

Шмат i iншых паданняў у тым краi кружыць сярод простага люду; у многiх з iх згадваюцца гiстарычныя выпадкi, iншыя ж – болей плён фантазii ды меланхалiчнага духу, што вызначае жыхара гэтых дзiкiх i лясiстых ваколiц; ад прыроды ён здольны да жвавае думкi, уяўленне яго стварае дзiўныя карцiны. Асобныя з тамтэйшых простанародных паданняў я перадаў у баладах, змешчаных у трох томiках альманаха “Niezabudka”¹⁰, а менавiта: “Дзявочая крынiца”¹¹, якая знаходзiцца на поўнач ад горада Полацка, схаваная ў ценю адвечных лясоў; “Дзве бярозы”¹², якiя i цяпер люд паказвае непадалёку ад берагоў возера Шэвiна; “Курганы”¹³; “Русалка”¹⁴ ўзятая з песнi чараўнiцы, якая, сумуючы па сваiм каханым, спявае:

 

Гусанькi, лябёдэнькi,

Скiньця мне па пёрэчку,

Я з вамi полечу.

 

Бываюць тут часамi ў нядзелю кiрмашы; людзi збiраюцца з блiжэйшых вёсак у касцёл. Там на могiлках можна бачыць сцэны, якiя наводзяць на душу смутак. Вось удава з малымi дзецьмi ля драўлянага крыжа, якi стаiць над магiлаю яе мужа, а там сiрата над магiлаю бацькоў выказваюць сваю журбу голасам, якi раздзiрае сэрца; калi хто наблiзiцца да iх i падслухае iхнiя словы, – яны зайздросцяць мёртвым, i гэтыя слёзныя скаргi, здаецца, працялi б i каменныя грудзi.

Пасля набажэнства ўсе збiраюцца ў адным месцы, дзе-небудзь паблiзу карчмы; тут з’яўляецца некалькi жыдкоў¹⁵ са стужкамi, iголкамi i рознымi блiшчастымi аздобамi для адзення; падае голас адмысловая беларуская дуда¹⁶. Распачынаецца музыка¹⁷ пад адкрытым небам; малады хлопец, і сівы дзед, падхмеленыя гарэлкаю, скачуць да поту, iх радасць часта пераходзiць межы прыстойнасцi. А журботныя плачкі, якiя нядаўна залiвалiся слязьмi над магiлаю мужа i бацькi, скачуць пад мелодыю дуды:

 

Слава тобе, Хрыстэ цару,

Што мой муж на цмэнтару,

I бяды позбылася,

I гарэлкi напiлася.

Або таксама:

Калi ж тая серада прашла,

Як ня еўшы на прыгон пашла,

Весь дзень жала, ня лянiлася,

Злому войту пакланiлася;

А цяпер жа нi а чом тужыць,

I войт п’яный у карчме ляжыць.

 

У большасцi песень гэтага простага люду, як у словах, так i ў мелодыi, ёсць нешта меланхалiчнае, i нават вясельныя песнi, дзе маладым зычаць шчаслiвага супольнага жыцця, маюць у сабе нейкае пачуццё смутку, як быццам яны не давяраюць будучаму лёсу ў гэтай юдолi плачу... Але вясельныя абрады адметныя рыцарскiм запалам; малады, перш чым стаць ля парога бацькоў нарачонае, прывучае свайго каня не баяцца агню i кiдацца ў полымя, а пасля такое падрыхтоўкi, сабраўшыся ехаць да свае нарачонае, ён i яго дружына надзяваюць чырвоныя шапкi, звешваюць на грудзi чырвоныя хусткi ды iмчацца праз горы да дому, дзе iх чакаюць нявеста i госцi. Перад варотамi яны спыняюцца; салома шугае полымем, ён i дружына пераскокваюць яе наўскач на ўдалых конях, але i тут яшчэ запаленыя пучкi саломы, якiя кiдаюць коням у вочы, не дазваляюць заехаць у адчыненыя вароты; яны адольваюць усе перашкоды; малады са схiленай галавою ўваходзiць у хату, сядае за сталом, чуецца песня “Баслоў Бог вяселе iграць”*, i тут пачынаецца блаславенне маладых i вясельны баль. Але ў часе таго балю здараюцца розныя незвычайныя выпадкi.

Беларусь, як i iншыя народы, памятае яшчэ некаторых сваiх мiфалагiчных бажкоў. Русалкi, калi жыта красуе ў полi, з распушчанымi доўгiмi валасамi гушкаюцца на бярозах i спяваюць песнi; iхнi смех адгукаецца ў глыбiнi лясоў i трывогай працiнае тых, хто збiрае грыбы або ягады. Лясны бог – пан дзiкiх пустэльняў; каб чалавечны зрок не мог яго ўгледзець, ён пад размаiтымi выглядамi хаваецца ў сваiх уладаннях; мiнаючы лугi, так змяншаецца, што яго нельга ўбачыць у густой траве; iдучы праз пушчы, раўняецца з самымi высокiмi хваiнамi. Ён апякун звяроў i лясных птушак. Кажуць, што бачылi велiзарныя чароды вавёрак, якiх лясны бажок перапраўляў з аднае пушчы ў другую; ён рабiў гэта, каб выратаваць iх ад агню, бо прадбачыў, у якiм баку выбухне пажар.

Урачыстасць Купалы вядома амаль усiм славянскiм народам. На Беларусi 23 чэрвеня¹⁸, пасля захаду сонца, адбываецца Купальня, або Свята Купалы; уначы шукаюць скарбаў; самы шчаслiвы той, каму пашанцуе сарваць кветку папарацi; яго зрок прыкмячае закапаныя ў глыбiнi зямлi скарбы, i ён столькi можа мець золата, колькi сам захоча. Кабеты разам з юнакамi i дзяўчатамi каля вогнiшчаў са смаловага палення чакаюць усходу сонца, спяваючы песнi:

 

Iван да Марія,

На гарэ купальня,

Гдзе Iван купаўся,

Бераг калыхаўся;

Гдзе Марія купалась,

Трава разсьцiлалась.

 

Ды iншыя падобныя песнi гучаць у полi, аж пакуль сонца не зайграе на небе.

Ноч Купалы ў тым баку Беларусi поўная незвычайных здарэнняў. На думку простага люду, уся прырода ў гэтую ноч весялiцца. Рыбакi бачаць паверхню возера, пакрытую часам белым, нібы месячным бляскам, i хоць неба яснае i паветра спакойнае, блiскучыя хвалi, удараючы ў берагi, разбiваюцца на кроплi, якiя, нiбы зоркi, свецяцца ў паветры. I гэтае цудоўнае вiдовiшча на зарослых чаротам берагах абуджае дзiкiх качак ды iншых вадзяных птушак, якiя, прывабленыя дзiвосным свячэннем вады, уздымаюцца тут i там над ясным возерам.

Дрэвы ў лесе таксама могуць пераходзiць з аднаго месца на другое; шумам сваiх галiн яны размаўляюць памiж сабою; апавядаюць, што нехта, блукаючы гэтай ноччу ў лесе, знайшоў кветку папарацi i бачыў не толькi скарбы, схаваныя ў зямлi, але i незвычайныя дзiвы ў прыродзе; разумеў гаворку кожнага стварэння; чуў, як дубы сыходзяцца з розных мясцiн i, зрабiўшы кола, гамоняць шолахам галiн, прыгадваючы, быццам старыя ваяры, свае гераiчныя ўчынкi i даўнiя заслугi. Лiпы i бярозы, збiраючыся там, хвалiлiся сваёй прыгажосцю; сярод iх былi некаторыя, нiбыта госцi з суседнiх садоў, класiчна падстрыжаныя i выпрастаныя; тыя гаманiлi пра залётнасць дваровых дзяўчат i свавольства панiчоў, сведкамi якого яны няраз былi; а гэтыя крыўдныя размовы з пагардаю слухалi задуменныя хвоi i ялiны. Ён бачыў вербы, якiя, стоячы над рэчкай i ўглядаючыся ў вадзяное люстэрка, пыталiся адна ў аднае, што якой з iх пасуе, – i гэтыя цуды дзеюцца ажно да ўсходу сонца.

Усход сонца пасля гэтае бяссоннае, урачастае ночы таксама бывае крыху асаблiвы. Натоўп люду, што весялiцца ў полi, канчае песнi ды танцы i моўчкi скiроўвае вочы да неба, нiбы паглядае на сцэну, дзе ўверсе, на палаючай прасторы далягляду, павiнна з’явiцца штосьцi незвычайнае. Узыходзiць сонца, уздымаецца над гарамi ды лясамi i на вачах усяго люду рассыпаецца ў небе на дробныя зiхатлiвыя зорачкi, зноў збягаецца ў адзiн агнiсты шар; яго акружае безлiч вясёлкавых кругоў, i ён мiгцiць, кружачыся вакол свае восi. Гэтая праява паўтараецца некалькi разоў, i такiм чынам сонца грае штогод 24 чэрвеня.

Апрача згаданых цудаў, ёсць яшчэ, як мяркуюць жыхары таго краю, чароўныя зёлкі. Разрыў-трава можа дзiвосна ўздзейнiчаць на жалеза, разрывае нiбыта замкi i кайданы ў вязняў; калi каса натрапiць на яе на лузе ў час сенакосу, дык расколецца на некалькi частак. Пералёт-трава, або лятучае зёлка; расказваюць пра яе, што яна мае здольнасць пераносiцца з месца на месца, яе вясёлкавая кветка надзвычай жывая i прыгожая, а ў сваiм палёце часам блiшчыць, быццам зорачка. Шчаслiвы, хто яе сарве, бо не зазнае ён перашкодаў у сваiм жыццi, усе яго жаданнi неадкладна здзейсняцца, i гэтая зёлка – зёлка шчасця. Людзi, марачы пра шчасце на гэтай зямлi, малююць яго ў розных вобразах; грэкi i рымляне верылi ў сляпую Фартуну, што, круцячы вечнае кола, уздымае людзей пад аблокi i зноў апускае ў бяздонне. Беларускi народ уявiў сабе нейкае лятучае зёлка, гонячыся за якім не адзiн збiўся з дарогi i не вярнуўся да свае роднае хаты. I я, шукаючы яе далёка, пакiнуў гэтую родную старонку, дзе прайшлi самыя прыемныя днi майго жыцця, i цяпер у паўночнай сталiцы¹⁹, паглядаючы на тэатр вялiкага свету, чытаю кнiгу, што часам смешыць, часам прымушае лiць слёзы, i гэта – кнiга чалавечых сэрцаў i характараў²⁰.

 

Край мой, дзе горы паўсталi узнёсла,

Край сiнiх вод, чаратамi зарослых,

Пушчаў, дзе ў голлi хаваецца сонца,

Колькi прыгадак ты будзiш штодзённа,

Ў промнях вясновых, у барвах зялёных

Ты мне з’яўляешся казкай бясконцай.

Згадваю сумную песню ратая

Цi пастуха, што па-простаму грае,

Часам, калi у лясах ля азёраў

З кобзаю рэха гамонiць паўторам

Цi калi люд пасля дзённае працы

Гучна спяшае ля хаты сабрацца,

Чуючы мяккi палон прахалоды,

Слухаць ад старца сiвога прыгоды

Прашчураў слынных, асiлкаў, герояў.

Слава i дзiва паданне старое,

Што аж ад продкаў па бацькавым краi

З вёскi да вёскi вандруе, блукае!²¹

 

 

ШЛЯХЦIЦ ЗАВАЛЬНЯ

 

Дзядзька мой пан Завальня, досыць заможны шляхцiц на загродзе¹, жыў у паўночным i дзiкiм баку Беларусi. Яго сядзiба стаяла ў чароўнай мясцiне. На поўнач паблiзу жылля – Нешчарда, велiзарнае возера накшталт марское затокi. Калi ўсходзiцца вецер, ад возера плыве роўны шум i вiдаць праз вакно, як пакрытыя пенаю хвалi падымаюць угору i зноў кiдаюць унiз рыбацкiя лодкi. На поўдзень ад дому нiзiны зелянеюць кустамi лазы, дзе-нiдзе ўзгоркi, парослыя бярозамi i лiпамi, на захад – разлогiя лугавiны, i рака бяжыць з усходу – пераразаючы гэтыя ваколiцы, улiваецца ў Нешчарду. Вясна там надзвычай прыгожая, калi па лугах разальецца вада, i ў паветры над возерам i ў лясах зазвiняць галасы птушак, што вяртаюцца з выраю.

Пан Завальня любiў прыроду, найбольшай прыемнасцю для яго было садзiць дрэвы, i таму, хоць дом яго стаяў на гары, за паўвярсты нельга яго ўбачыць, бо быў з усiх бакоў прыкрыты лесам. Толькi рыбакам, што плавалi па возеры, адкрывалася ўся пабудова. Ён таксама меў прыроджаную душу паэта i хоць сам не пiсаў нi прозай, нi вершам, але кожнае апавяданне пра разбойнiкаў, герояў, пра чары i цуды надзвычай яго займала, i кожную ноч ён засынаў не iначай, як слухаючы чарадзейныя гiсторыi. Таму ўжо было звычайным, што, пакуль ён не засне, хто-небудзь з чэлядзi мусiў апавядаць яму якую простанародную аповесць, i ён слухаў цярплiва, хоць бы адна i тая ж гiсторыя паўтаралася некалькi дзесяткаў разоў. Калi хто прыязджаў да яго, маючы якую патрэбу, якi-небудзь падарожны цi квестар², ён найласкавей яго прымаў, частаваў, пакiдаў начаваць i выконваў усе жадункi, узнагароджваў, абы толькi той расказаў яму якую казку. А асаблiва ўвосень, калi ночы доўгiя. Той госць быў для яго наймiлейшы, якi меў у запасе найбольш гiсторый, розных здарэнняў i показак.

Калi я прыехаў да яго, ён быў вельмi мне рады, распытваў пра шаноўных людзей, у якiх я праслужыў столькi гадоў³, расказваў пра сваю гаспадарку, пра бярозы, лiпы i клёны, якiя шырока распарцёрлi свае галiны над дахам. Некаторых суседзяў хвалiў, iншых жа ганiў, што яны займалiся толькi сабакамi i паляваннем. Нарэшце, пасля доўгае размовы пра сёе ды тое, кажа мне:

– Ты чалавек вучоны, хадзiў у езуiцкую школу⁴, чытаў многа кнiжак, гутарыў з вучонымi людзьмi, павiнен ведаць шмат разнастайных гiсторый, сёння ўвечары раскажы мне што-небудзь цiкавае.

Дык я пачаў прыпамiнаць, чым бы пахвалiцца. Я нiчога не чытаў, апрача гiсторыкаў i класiкаў. Гiсторыя народаў – не займальная рэч для таго, каго не цiкавяць тэатр свету i асобы, што iграюць розныя сцэны. Для майго дзядзькi адзiнай гiсторыяй былi Бiблiя, са свецкiх жа паданняў ён дзесьцi вычытаў, што Аляксандар Македонскi, прагнучы даведацца пра вышыню неба i глыбiню мора, лятаў на грыфах i апускаўся на дно акiяна⁵, i такая чалавечая смеласць яго, дзядзьку, здзiўляла i займала. Трэба было i мне расказаць што-небудзь падобнае, таму вырашыў пачаць з “Адысеi” Гамера, бо ў гэтай паэме поўна чараў i дзiваў, як i ў нашых асобных простанародных аповесцях.

Блiзу дзесятае гадзiны вечара, калi вясковыя жыхары канчаюць сваю працу, мой дзядзька пасля малiтвы iдзе спачываць. Ужо сабралася ўся чэлядзь паслухаць новыя аповесцi, а ён сказаў так:

– Ну, Янка, раскажы ж нам што цiкавага, я буду пiльна слухаць, бо сёння адчуваю, што не хутка засну.

Тады я, каб мае аповесцi былi лепш зразумелыя для слухачоў, расказаў коратка пра самых галоўных грэцкiх багоў, багiнь i герояў, пасля пра залаты яблык, пра суд Парыса, пра аблогу Троi. Усе слухалi з цiкавасцю i здзiўленнем. Я чуў, як некаторыя з чэлядзi гаварылi:

– Гэтай баснi прыпомныць не можна, дужа цяшкая.

– А цi было калi ў сапраўднасцi тое, што ты расказваеш? – пасля доўгага маўчання перапынiў дзядзька.

– Так некалi верылi паганцы, бо гэта было да нараджэння Хрыстовага. Вядома з гiсторыi пра гэты народ, вядома таксама i пра яго рэлiгiю.

– I такому вас вучаць езуiты ў школах, нашто ж гэта прыдасца?

– Хто вучыцца, – адказаў я, – той павiнен пра ўсё ведаць.

– Ну, то кажы далей.

I далей я апавядаў без перапынку. Ужо было пасля паўночы. Чэлядзь, разыходзячыся, пацiху паўтарала памiж сабой:

– Нам гэтай баснi ня выўчыцца, усё што-то нi па-нашэму, тут нiчаго нi прыпомнiш.

Праз пэўны час я пачуў моцны храп майго дзядзькi i, усцешаны з гэтае прычыны, перажагнаўся i заснуў.

На другi дзень ён як вясковы гаспадар устаў вельмi рана, агледзеў увесь свой маленькi маёнтачак, вярнуўся ў дом i, наблiжаючыся да мяне, калi я яшчэ драмаў, загукаў:

– О, як бачу, вашэць любiць спаць па-панску; уставай, у простых людзей гэта грэх, i цябе назавуць гультаём! Але твая ўчарашняя гiсторыя вельмi вучоная, хоць забi, не помню анiводнага імя тых паганскiх багоў. Дый гэта не апошнi раз, пагасцюеш у мяне да вясны i за доўгiя зiмовыя ночы шмат мне раскажаш пра сёе i пра тое.

У час майго побыту ў дзядзькавым доме мусiў я амаль пяць тыдняў кожную ноч усыпляць яго пераказам славутых паэм грэцкiх або лацiнскiх класiкаў, аднак найбольш яму падабалася з “Адысеi” мудрасць Улiса⁶ на берагах Цырцэi i на востраве цыклопаў. Паўтараў мне няраз:

– А можа, некалi даўно i бывалi такiя агромнiстыя велiканы, толькi дзiўна, што з адным вокам на ілбе. Але ж i хiтрун гэты Улiс – напаiў, выкалаў вока i выехаў на баране.

Не мог таксама ён забыць шостае песнi з Вергiлiя⁷, дзе Эней увайшоў у пекла. Паўтараў некалькi разоў такiя словы:

– Хоць ён быў i паганiн, ды якое шляхетнае пачуццё i любасць да бацькi – iсцi ў такое небяспечнае месца. Але якая ў iх дзiўная вера, у нас душачкi збавёныя iдуць у неба, а яны сабе прыдумалi нябеснае валадарства так глыбока пад зямлёй. Дзiўная рэч!

Аднаго разу, размаўляючы са мною, запытаўся ён, цi даўно я быў у Полацку.

– Амаль год не меў нагоды быць у гэтым горадзе.

– Калi надарыцца там быць, добра было б даведацца ад ксяндзоў езуiтаў, як вучацца мае Стась i Юзiк. О, не кепска быць чалавекам вучоным! От, як вашэць апавядаеш з розных кнiжак, таго невук i ў сне не ўбачыць! Добра ўсё ведаць. Я, будучы ў Полацку, i мая нябожчыца жонка, вечная ёй памяць, прасiлi ксяндза-прэфекта⁸, каб не шкадавалi розгаў.

 

Розгаю дух святы дзетак бiць радзiць,

Розга анiяк здароўю не вадзiць⁹.

 

О, гэта цудоўныя вершы – розга вучыць розуму i веры. Сёй-той з нашых панiчоў, якiх песцяць у бацькоў, толькi i бавіцца з коньмi i сабакамi, а прыйдзе якi ў касцёл, дык нават не перажагнаецца. Якая ўцеха бацькам – толькi кара Божая!

Ужо былi першыя днi лiстапада. Самотны, седзячы ля вакна, я слухаў завыванне асеннiх вятроў i пошум бяроз i клёнаў, якiя густа ўздымалiся над дахам. Вiхор круцiў па двары жоўтае лiсце i ўзнiмаў яго ўгору. Усюды глуха, толькi зрэдку забрэша сабака, калi мiнае прахожы або пакажацца з лесу звер. Думкi мае былi занятыя нейкiмi тужлiвымi марамi. Тут уваходзiць кабета, што за гаспадыню ў майго дзядзькi. Гэта сястра яго жонкi-нябожчыцы, ужо ў сталых гадах. Убачыўшы, што я задумаўся, сказала:

– Нудзiшся ты ў нас, пане Янка. Ты малады чалавек, а адпаведнае кампанii не маеш, а можа, ужо i гэтыя начныя апавяданнi апрыкралi. Крышку патрывай, – як толькi замерзне Нешчарда, паўз гэты фальварак праз возера будзе вялiкая дарога. О! Тады пан Завальня запросiць да сябе шмат гасцей, каб расказвалi, што каму заманецца.

Прайшло колькi дзён. Яснымi i пагодлiвымi начамi заiскрылiся маразы. Заснула возера пад тоўстай лядовай глыбай, пасыпаўся снег з аблокаў – i ўжо зiма. Уздоўж Нешчарды з’явiлася шырокая дарога, праходзяць падарожныя i цягнуцца ў Рыгу вазы, гружаныя лёнам i пянькою, паказаўся гурт рыбаловаў на лёдзе. Мы з дзядзькам любiлi часта наведваць тонi i глядзець на багаты ўлоў, а тут яшчэ i тая была карысць, што ён, прабыўшы цэлы дзень на марозе, хутка засынаў, i я вечарамi быў вольны. Да таго ж мы часцей мелi i заезджых гасцей, перад якiмi дзядзька вельмi хвалiў мяне i езуiцкiя навукi, расказваючы, што чуў ад мяне шмат новых i такiх разумных аповесцей, што i запомнiць цяжка. Быў i я рады гасцям, бо сёй-той з iх заступаў маё месца, i мне ўжо было прыемней слухаць, чым гаварыць.

Вечар быў цёмны, неба пакрыта хмарамi, нiдзе анiводнае зоркi, падаў густы снег. Раптам пачынае дзьмуць паўночны вецер, навокал страшная бура i завiруха, вокны засыпала снегам, за сцяною завылi сумным голасам вiхуры, быццам над магiлаю самое прыроды, за адзiн крок вока нiчога не бачыць, i сабакi на падворку брэшуць: кiдаюцца, быццам напалi на нейкага звера. Выходжу з дому, слухаю, цi не падышла зграя ваўкоў, бо ў такую завiруху гэтыя драпежныя звяры найчасцей шукаюць сабе здабычу, гойсаючы тут i там каля вёсак. Узяў набiтую стрэльбу, каб хоць папужаць iх, калi здолею заўважыць зiхатлiвыя воўчыя вочы. Раптам пачуў крык на возеры, там i тут пераклiкалiся памiж сабою мноства адчайных галасоў, быццам не могучы даць рады ў страшнай небяспецы. Я вяртаюся ў хату i кажу пра гэта дзядзьку.

– Гэта падарожныя, – адказаў ён, – дуйка снегам замяла дарогу, i яны, блукаючы па возеры, не ведаюць, у якi бок падацца.

Гаворачы гэта, ён узяў запаленую свечку i паставiў яе на падваконнi.

Пан Завальня меў звычай рабiць гэта кожную завейную ноч ужо таму, што жыла ў ягоным хрысцiянскiм сэрцы любоў да блiжняга, i ён рады быў заўсёды гасцям, каб з iмi пагаварыць i паслухаць iхнiя гiсторыi. Падарожныя, што заблудзiлiся, заўважыўшы з возера агонь у вакне, цешыліся, як мараходы, змучаныя марскiмi хвалямi, калi ўгледзяць здалёк сярод начное цямрэчы святло партовага лiхтара, цешыліся i з’язджалiся ўсе да сядзiбы майго дзядзькi, быццам да прыдарожнае карчмы, каб пагрэцца i даць адпачынак коням.

Вецер не сцiхаў, i дом, быццам высокiя валы, акружалi снежныя сумёты; сярод шуму буры чуваць рыпенне снегу пад нагружанымi вазамi, стукаюць у зачыненыя вароты i крычаць:

– Рандар! рандар! Адчынi вароты; ахцi, якая мяцелiца, саўсём перазяблi, i конi прысталi, чуць цягнуць. Рандар! Рандар! Адчынi вароты!

На гэты крык выходзiць парабак, незадаволены, што ўвалiўся ў глыбокi снег:

– Пагадзiця, адчыню, чаго вы крычыця, тут не рандар жывець, а пан Завальня.

– Ах, паночык (думалi, што гэта сам гаспадар), пусцi нас пiраначаваць, ноч цёмная, нiчаго не вiдна, i дарогу так замяло, што i найцi няможна.

– А цi ўмеiце сказкi да прыкаскi?

– Да ўжо ш як-нібуць скажым, калi толька будзе ласка панская.

Адчыняюцца вароты, на падворак заязджае некалькi вазоў, насустрач выходзiць дзядзька i кажа:

– Ну, добра, будзеце мець вячэру i сена для коней, толькi з умовай, што хто-небудзь з вас павiнен расказаць мне цiкавую казку.

– Добрэ, паночык,– адказваюць сяляне, здымаючы шапкi i кланяючыся.

Вось выпраглi яны i прывязалi да вазоў сваiх коней, паклалi iм сена, зайшлi ў пакой для чэлядзi, абтрэслi снег, там далi iм вячэру; пасля яе сёй-той з iх прыйшоў у пакой да майго дзядзькi, ён даў iм яшчэ па кiлiшку гарэлкi, пасадзiў падарожных каля сябе i ўлёгся ў пасцель з намерам, аднак, слухаць казкi. Сабралiся сямейнiкi, i я сеў паблiзу, з вялiкай цiкавасцю жадаючы пачуць новыя яшчэ для мяне простанародныя аповесцi.