Шляхцiц Завальня,

або Беларусь у фантастычных апавяданнях

 

 

АПАВЯДАННЕ ТРЭЦЯЕ.

ВУЖОВАЯ КАРОНА

 

– У маiх паноў быў лоўчы, зваўся Сямён; дом яго стаяў недалёка ад маёнтка, паншчыны ён не служыў, а ўвесь яго абавязак быў – вартаваць лес, хадзiць на паляванне з панам ды прыносiць дзiчыну, калi, чакаючы гасцей або перад якiм вялiкiм святам, накажуць з маёнтка.

Аднаго дня прыходзiць да яго аканом i крычыць, стукаючы ў акно:

– Сямён, пан казаў, каб ты што там нi было прынёс да нядзелi пару глушцоў, дзве пары цецерукоў i колькi курапатак, дык не лянуйся, бяры стрэльбу, майго выжла ды iдзi на ловы.

Заспяшаўся Сямён, бо была ўжо серада. Бярэ стрэльбу, зайшоў у маёнтак i з выжлам iдзе блукаць па лесе. У нешчаслiвы час выйшаў на паляванне; хадзiў дзень навылёт, а бачыў толькi дзятлаў, што дзяўблi сабе на сухiх хваiнах. Начаваў у лесе, замёрз, бо была ўжо восень. На другi дзень да ўзыходу сонца туляўся па пушчы. Але дарма: нават здалёку не бачыў тых птушак, якiх шукаў, толькi вецер шумеў у дрэвах. Згаладалы сабака ўцёк да свайго гаспадара, i Сямён, змардаваны, хмурны, вяртаўся дадому, не ведаючы, што рабiць.

Сеў ён на калоду i думае сабе: “Кепска будзе; пан не дасць веры, што я шчыраваў на ўсю поўнiцу; пэўна, западозрыць мяне ў гультайстве; пакланiўся б i нячысцiку, абы толькi паспрыяў мне сёння”.

Ледзь гэтак падумаў – выбег аднекуль велiзарны чорны сабака, сеў перад лоўчым i страшнымi вачыма ўтаропiўся на чалавека. Сямён клiча яго да сябе, але сабака не рушыць з месца, а толькi глядзiць як шалёны; ахiнуў лоўчага неспакой, i дрыжыкi пабеглi па целе. I тут бачыць: выходзiць з гушчару пажылы чалавек, валасы зблытаныя ў каўтун, бровы густыя, змарнелы, як быццам ад сонца i ветру, твар, вопратка да пят. Сядае на пень ля паляўнiчага i гаворыць такiя словы:

– Бачу, што торба твая пустая i твар хмурны; пэўна, паляванне няўдалае.

– Хадзiў два днi па лесе, змарыўся сам, i сабака, згаладаўшыся, уцёк ад мяне; не ўдалося анiводнага разу стрэлiць. Дзе ж падзелася тое птаства? Загадалi мне да нядзелi прынесцi дзiчыны, ды адкуль яе ўзяць? Бяда будзе!

– Не журыся, – кажа незнаёмы, – паслухай мае рады. Я дапамагу табе. Заўтра 14 верасня¹, дык увечары iдзi на Ласiную гару, на цэлую ноч будзе табе дарогi, бо сам ведаеш, што гэтая гара адсюль няблiзка; стаiць яна сярод цёмных лясоў; падыдзеш да яе акурат на свiтаннi i ўбачыш, што схiлы яе пакрытыя вужамi; не палохайся, яны чапаць цябе не будуць; мiж iх сустрэнеш Вужовага караля. Пасцялi перад iм белую хустку, укленч i пакланiся; ён кiне табе на хустку сваю Залатую Карону i з грамадою сваiх вужоў пойдзе ў зiмовыя сховы. Слухай яшчэ, дам табе перасцярогу: iдучы ўначы на Ласiную гару, не палохайся нiчога i нiчому не дзiвiся, iначай дарэмны будзе твой клопат.

Калi будзеш мець у сябе Вужовую Карону, дык гэты чорны сабака, якi цяпер перад табою, заўсёды, як толькi пойдзеш на ловы, стрэне цябе i павядзе па лясных сцежках, i кожны раз настраляеш столькi, колькi захочаш. Але нiколi не палохайся нiчога i не дзiвiся нiчому, бо калi пахiснешся сэрцам або духам – будзеш нешчаслiвы; не пускай у душу такiя пачуццi.

Сказаўшы гэта, ён схаваўся ў гушчары, i сабака пайшоў за iм.

Сямён правёў поглядам незнаёмага, доўга стаяў задумаўшыся, пайшоў дахаты, узяў белую хустку i са стрэльбаю за плячыма скiраваў да Ласiнае гары. Калi зайшоў у дзiкую пушчу, дык ужо сутоньвалася, цямней i цямней рабiлася сярод густых хвояў i ялiн. А ён далей i далей iдзе ў глыб лесу. Усё вечарэла. Вось ужо i ноч. Глянуў угору – ледзь некалькi зорак на небе ўбачыў праз галiны. Адзiн ён з людзей быў у той час у лясной пустэльні, вакол чуў толькi крыкi соваў i пугачоў ды ў гушчары тупат перапалоханага звера. Не першы раз выпала яму блукаць уначы па лесе, i дарога гэтая не страшыла яго.

Апоўначы лютыя пачвары акружылi лоўчага. Бачыць, як наблiжаецца велiзарны мядзведзь на заднiх лапах, рыкае i ўжо хоча напасцi; зграя ваўкоў, натапырыўшыся i свецячы вачыма, пагражае крывавымi пашчамi. Сямён адважна iдзе сярод хiжацкае зграi. Заступiў яму дарогу вышэйшы за лес Волат, якi вырваў вялiкую хваiну i гразiўся, нiбы пярун. Аднак лоўчы смела мiнае ўсё гэта.

Месячык паказаўся з-за воблака. Здаецца Сямёну, што выходзiць ён з лесу i бачыць удалечынi палац, якi свецiцца золатам i срэбрам; падыходзiць да тае пекнае пабудовы праз чароўны сад, дзе як быццам вясна i лета сышлiся разам: найпрыгажэйшыя кветкi i даспявае найвыдатнейшая садавiна. Зязюля сумным голасам абзывалася на дрэве; зацёхкаў салавей у хмызняку; чуваць дзiўныя галасы драздоў i шпакоў, i разумее Сямён iх вясёлыя спевы. Спаткалi яго дзяўчаты з вянкамi на галовах, танцуючы, вабiлi да сябе. Ён мiнуў усе гэтыя цуды не здзiўляючыся i не зважаючы на iх.

Знiклi чароўныя зданi; падзьмуў восеньскi вецер; i Сямён убачыў на ўсходзе чырвонае неба. Хутка ўзыдзе сонца – спяшае ён да Ласiнае гары.

Калi прыйшоў на прызначанае месца, убачыў чараду вужакаў. Яны, сыкаючы, саступалi з ягонае дарогi. А ўжо i сонца падымаецца. Страчае Сямён такога велiзарнага вужа, якога нiколi не бачыў. Той смела паўзе, а на ягонай галаве зiхацiць золата. Сямён раскiнуў белую хустку перад iм i ўкленчыў. Вуж скiнуў з галавы Карону на хустку i папоўз далей, а за iм i iншыя вужы хутка схавалiся за гарою. З радасцю разглядаў Сямён залаты скарб, падобны на два блiскучыя лiсцiкi, што зраслiся канцамi.

Ледзь пакiнуў гару, як яго спатыкае велiзарны чорны сабака, якi ўчора пабег за незнаёмым; пазiрае ў вочы i, здаецца, кажа, каб iшоў за iм. Iдзе лоўчы за сабакам. Той спыняецца i позiркам паказвае на дрэве глушцоў. Разоў колькi стрэлiў ён у тым месцы i некалькi штук забiў. Ужо нёс дадому глушцоў, цецерукоў i курапатак, а як падышоў блiжэй да хаты, сабака застаўся стаяць на полi: глядзеў услед паляўнiчаму, а пасля знiк з вачэй.

Паны хвалiлi лоўчага, яго спрыт на паляваннi, а чэлядзь i аканом дзiвiлiся з яго шчасця, з таго, як ён, не маючы сабакi, столькi змог упаляваць дзiчыны.

З таго часу Сямён стаў найслаўнейшым паляўнiчым. Той чорны сабака кожны раз сустракаў яго ў лесе, i Сямён столькi бiў рознае дзiчыны, што не толькi хапала панам у маёнтку, але i сялянам на продаж.

Па ўсёй ваколiцы разнеслася пагалоска, што Сямён – чараўнiк, быццам некаторыя секлi дровы ў лесе ды бачылi, што ходзiць з iм нейкi чорны сабака, якi ў лесе i застаецца. Акiм, што некалi сябраваў з лоўчым, раз цiха падышоў пад вакно ягонае хаты, каб даведацца, што той робiць; пачуў, нiбыта з кiмсьцi размаўляе; зiрнуў у вакно: Сямён лашчыць чорнага сабаку, таго самага, што заўсёды сустракаў яго ў лесе. Сабака глянуў у вакно крывавым вокам i знiк, а Акiм уцёк ад страху.

Ужо колькi гадоў уся воласць гаворыць, што Сямёну дапамагае на ловах сам нячысцiк, якога трымае ён за пахолка, але паны адно смяялiся з гэтага i не давалi веры. Хоць пан, будучы неяк з лоўчым на паляваннi, не бачыў чорнага сабаку, аднак змецiў, што дзiкае птаства само ляцiць да Сямёна i той нiколi не схiбiў.

Жыла ў вёсцы непадалёку Марыся, прыгожая i маладая дзяўчына, дачка набожных бацькоў. Шмат каму яна падабалася, i Сямён меў на яе вока; спадзеючыся на сваё багацце ды на панскую ласку, меў надзею, што Марыся будзе ягонай.

Аднаго дня, калi iшоў на паляванне, убачыў ён Марысю. Тая мела вянок на галаве, i кветкi так ёй пасавалi, што выглядала яна надзвычай прыгожаю. Ходзячы непадалёку ад свае нiвы, збiрала сунiцы. Падыходзiць Сямён, просiць ягад; не адмаўляе яму дзяўчына; пытае лоўчы, цi падабаецца ён Марысi.

– Людзi кажуць, што ты чаруеш, – адказала тая, – а я баюся чараўнiкоў.

– О, не, Марысю, нiкога я не чараваў i не ведаю гэтага ганебства.

– Калi праўду кажаш, – я нашу на шыi пасвянцоны ў час Юбілею крыжык, якi можа грахi адпускаць, – пацалуй мой крыжык.

– Ахвотна, – адказаў Сямён.

I ледзь пацалаваў крыжык, як тут з травы падняў галаву велiзарны вуж, нiбыта хацеў зiрнуць на Марысю. Перапалоханая дзяўчына закрычала. Сямён схапiў камень i выцяў вужа. Той, сыкаючы, схаваўся ў траве. А пасля раптам з’явiўся чорны сабака, загаўкаў i знiк. Марыся ад страху дрыжыць ледзь жывая. Сямён правёў яе дадому i адтуль зноў iдзе на паляванне. Толькi ўжо не сустрэў яго ў лесе чорны сабака.

Убачыў цецерука; стрэлiў, але заместа птушкi – пень гнiлы ўпаў на зямлю. Спалохаўся Сямён, вяртаецца дахаты, аж там безлiч вужоў, сыкаючы, паўзуць пад лаву i пад печ. Адчынiў скрыню, выняў Вужовую Карону, а яна ўжо не залатая: два пажоўклыя бярозавыя лiсточкi. Стаiць, як слуп, i не ведае, што чынiць.

Доўга яшчэ дакучалi вужы небараку Сямёну. Не давалi спакою не толькi дома, але i на гасцiнах. Калi завiтваў да суседзяў, няраз, не баючыся людзей, з’яўляўся перад iм немаведама адкуль вуж.

__________

 

У гэты момант нехта загрукаў у браму, i сабакi забрахалi. Выбег парабак i, вярнуўшыся, паведамляе: прыехаў пан Марагоўскi². Пан Завальня саскочыў з ложка, хуценька апранаецца, каб павiтаць госця.

– Цi не дазволiш мне пераначаваць, пане Завальня, – сказаў Марагоўскi. – У такую завiруху твой дом – адзiны прытулак. I гэтыя таксама (зiрнуўшы на падарожных) схавалiся ад буры i, пэўна, баюць пану казкi.

Сяляне i парабкi адзiн за адным падалiся ў пакой для чэлядзi.

– Я перашкодзiў, але маю чалавека, якi заменiць усiх. Мой фурман Якуш любiць расказваць прыгоды хоць бы i цэлую ноч; няхай толькi коней выпража. Ах, як я замёрз!

Пан Завальня адразу загадаў сваёй сваячніцы прыгатаваць што-небудзь на вячэру.

– А што, пане асэсар³, можа, кроплю гарэлачкi? Яна крыху адагрэе. Пан, пэўна, едзе ў Полацак забраць сына, бо ўжо хутка Каляды; гэта добра, няхай адпачне ад вучэння i перабачыцца з роднымi.

– А пан дзетак сваiх – Стася i Юзiка – будзе забiраць дадому?

– Трэба, трэба. Паслязаўтра мушу пасылаць.

– Даручы мне, я забяру.

 – Вельмi буду ўдзячны, калi пан такi ласкавы.

Пасля пан Марагоўскi, загаварыўшы да мяне, прасiў, каб на Каляды прыехаў i пабыў колькi дзён у яго: паклiкаў, маўляў, ён шмат маладых гасцей, з якiмi прыемна мне будзе прабавiць час.

Хутка прынеслi вячэру. Мой дзядзька, размаўляючы з госцем, усё мяне нахвальваў:

– Нябож мой, Янка, вiдаць, часу ў езуiтаў не марнаваў: шмат цiкавага з розных ксёнжак ведае.

– А цi любiць нашы беларускiя казкi?

– Калi тут нядаўна колькі падарожных сялян апавядалi, што выпала iм бачыць або чуць у жыццi, дык я запрыкмецiў, што Янка толькi iх i слухаў. Ён любiць такiя гiсторыi, але ж, праўда, i гiсторыi былi цiкавыя: пра чары ды пра людзей, што пабраталiся са злым духам.

– Вось i мой фурман Якуш шмат бачыў i чуў у сваiм жыццi. Пачне апавядаць – Бог ведае адкуль у яго бярэцца, а ўжо што да ваўкалакаў, дык з першага позiрку iх пазнае. Вось акурат перад гэтаю бураю сустракаем мы двух ваўкоў, што спынiлiся паблiзу ад дарогi. Я бяру стрэльбу i хачу стрэлiць. Якуш павярнуўся да мяне i закрычаў: “Не страляй, пане, бо ў iх душы чалавечыя. Калi заб’еш якога, дык душа ягоная пойдзе ў пекла, не адпакутаваўшы за грахi. А за гэта i пан адкажа перад Богам”. Не скончыў ён яшчэ гаварыць, а ваўкi ўцяклi.

Пасля вячэры паклiкалi Якуша.

– Ну, Якуш, – сказаў Марагоўскi, – за тое, што гаспадар быў ласкавы пусцiць нас на начлег у гэтую лютую буру, раскажы што-небудзь пра ваўкалакаў, толькi глядзi, кажы праўду.

 

АПАВЯДАННЕ ЧАЦВЁРТАЕ.

ВАЎКАЛАК

 

– Не ўсё нам у жыццi выпадае бачыць, але раскажу тое, што пачуў ад свайго суседа: пра гаротнiка, якога чараўнiк перавярнуў у ваўка i якi шмат гадоў пакутваў, блукаючы па лясах.

У адной мясцовасцi, недалёка ад горада Невеля жыў селянiн; ведалi яго суседзi, i iншыя яго памятаюць; зваўся ён Марка; дзiўнае было ягонае жыццё; нiколi не бычылi яго вясёлым, заўсёды маркоцiўся, быў неспакойны, быццам штосьцi страцiў; любая грамада была яму не да душы. Калi людзi iдуць на кiрмаш, пагуляць, паскакаць або збiраюцца ў вольны дзень на iгрышча ля карчмы, дык ён, самотны, заўсёды цi то ў хаце, цi то блукае дзе-небудзь у полi – задумлiвы i журботны.

Сёй-той пытаўся ў яго, чаму ён такi, i заўсёды Марка адказваў:

– Шмат я пакутаваў. Нiшто мяне ўжо на свеце не займае. Памёр я для свету.

Мой сусед сябраваў з iм, i Марка яму так аднаго разу апавядаў пра сваё жыццё:

– Былi часы, калi я быў вясёлы; анiводная забава, анiводзiн кiрмаш не абыходзiлiся без мяне; гулi i скокi былi ў мяне ў галаве; але гэта не доўга трывала. Пазнаёмiўся я з Алёнаю. Гожая была дзяўчына, дачка заможных бацькоў. Упадабаў яе больш за ўсiх iншых дзяўчат, якiх ведаў; стараўся часцей яе бачыць, бываць у хаце ў яе бацькоў, паказваючы кожны раз маю прыхiльнасць. Прыгарнулася i яна да мяне. Праз гэта маё няшчасце i прычынiлася.

Багата хто да Алёны заляцаўся ды хацеў за жонку ўзяць, а найпершы быў Iлля. Выведваў ён пра ўсё i дакладваў пану, за што i меў ад яго ласку. Пан яму ва ўсiм больш дазваляў, чым iншым; у любую пару меў права лавiць рыбу ў панскiх азёрах, танна купляў жывёлу i выгадна прадаваў; часта пасылалi яго ў горад купiць што-кольвек для двара, i кожны раз ён нешта клаў у сваю кiшэню. I гэтак, ашукваючы ў гандлі i абкрадваючы пана, зрабiўся Iлля багатыром; меў шмат прыяцеляў i ласку ад пана, бо той меў яго за самага надзейнага лёкая, любiў i верыў яму больш, чым каму iншаму.

Дык вось пасылае гэты пыхлiвы Iлля сватоў да Алёны, але атрымалi сваты гарбуза, бо яна прызналася бацькам, што не любы ёй гэты залётнiк.

Iлля, пачуўшы пра гэта, кажа:

– Не Алёнiна воля, а панская. Што не схацела рабiць па-добраму, зробiць па ўказу.

Пайшоў ён у маёнтак i дабiўся свайго: загадалi Алёне iсцi за яго замуж.

Суседзi, ведаючы пра маю прыхiльнасць да Алёны, смяялiся з мяне здзеклiва, кпiлi з мае някемнасцi, з безразважнае любасцi ды з адвагi, з якою хацеў я ўсiх, нават багатыроў, змагчы i Алёну павесцi да шлюбу. I няраз, раззлаваны такiмi з’едлiвымi жартамi, адказваў я, што нядоўга Iлля мецьме панскую ласку, а грошы, сабраныя ашуканствам i крадзяжом, шчасця не дадуць, i Алёна была б шчаслiвейшая, каб выйшла за чалавека хоць беднага, але пачцiвага.

Дачуўся Iлля, што так пра яго кажуць, i паабяцаў помсцiць, як толькi выпадзе нагода.

Надыходзiў дзень вяселля; Алёнiны бацькi, ведаючы пра маё каханне да iх дачкi, сказалi мне, што волю панскую не пераменiш, хоць яна i несправядлiвая i без усякае лiтасцi; прасiлi, каб пагадзiўся з лёсам, быў iх прыяцелем i прыйшоў на вяселле. Хоць i неахвота, але згадзiўся я на тое.

Вяселле было шумнае, гасцей болей, чым на кiрмашы: маладыя – абое багатыры. Сабраўся люд з усяе ваколiцы, у некалькiх месцах на вольным паветры спявалi i пад музыку скакалі. Алёна была ў шыкоўным строi, усе яе вiншавалi, зычачы шчасця i радасцi. Сам пан прыехаў на вясельную бяседу. Iлля яго частаваў; пан размаўляў з iм, пахаджваючы мiж вясельнiкамi. Малады прыкмецiў мяне сярод гасцей (я стаяў сумны, бо мяне не толькi нiшто тут не займала, а наадварот, уся гэтая весялосць наводзiла нудоту); ён глянуў на мяне са здзеклiвай усмешкаю i пайшоў з панам далей.

Праз нейкi час падыходзiць да мяне дудар Арцём, пажылы чалавек, i кажа:

– Чаго сумуеш? Выпi са мною гарэлкi i будзеш весялiцца, як i iншыя, – бярэ мяне за руку i цягне да стала з поўнымi бутэлькамi i закускаю. Не адмовiўся я ад запрашэння. Мы выпiлi па два кiлiшкi гарэлкi. Тут нехта незнаёмы, гледзячы на мяне збоку, сказаў з усмешкаю:

– Ну цяпер ён паскача!

Арцём раптоўна мяне пакiнуў, узяў сваю дуду i пачаў iграць, а на мяне напаў яшчэ большы смутак.

Не шмат прайшло часу, як падыходзiць да мяне мой сусед i, гледзячы мне ў вочы, кажа:

– Што з табою? Чаму твой позiрк такi страшны, нiбы ў звера якога?

Нехта яшчэ абазваўся:

– Ага, сапраўды, у яго вочы, як у ваўка, свецяцца.

I iншыя, што побач стаялi, таксама паўтарылi гэта i палахлiва глядзелi на мяне.

Не ведаю, што рабiлася са мною, але я ўвесь дрыжэў. Здавалася, што гэтыя людзi зычылi мне чагосьцi найгоршага.

Алёна, стоячы непадалёк, размаўляла з мацi; зiрнула на мяне i ад спалоху закрычала:

– Ах, што дзеецца з iм! Глянь, мама, якiя страшныя ягоныя вочы, няхай бы iшоў сабе адсюль.

Пачуў я гэтыя Алёнiны словы, i мяне бы пярун ляснуў: памутнела ў вачах, прытомнасць страцiў; пакiдаю бяседу i, не ведаючы куды iсцi, бягу па дарозе, сустракаю кабету, што вяла за руку маленькае дзiця.

– Ах, не глядзi на маё дзiця, – крычыць яна мне. – Ты заб’еш яго сваiм страшным позiркам.

Уцякаю ад перапалоханае кабеты i бягу дадому. Падбег да свае хаты – сабака мой не пазнаў мяне. Дарэмна голасам хачу яго супакоіць: ужо слова сказаць не магу: толькі енк, падобны да выцця, выходзіў з маіх грудзей. Лютая трывога апанавала мяне. Парабак майго суседа паглядзеў на мяне i ўразiўся.

– Чаму гэта, – кажа, – твой твар i рукi абраслi поўсцю?

Глянуў на сябе – i як непрытомны пакiдаю свой дом i бягу ў поле. Жывёла, што пасвiлася там, уцякае ад мяне, сабакi кiдаюцца, i я хуценька хаваюся ў лесе.

Бягу праз пушчы i дзiкiя пустэльнi, падаю ў засенi густых ялiн; тут, зiрнуўшы на сябе, убачыў, што рукi i ногi мае ўжо перамянiлiся ў воўчыя лапы; хацеў заплакаць над сваiм няшчасцем – i жахлiвае выццё вырвалася з маiх грудзей.

Блукаў я па гарах i лясах у аблiччы страшнага звера. Думкi i пачуццi ў мяне засталiся чалавечыя, памятаў мiнулае i, задумваючыся пра сваё цяперашняе жыццё, мучыў сябе лютай роспаччу, не ведаючы, цi будзе калi канец гэтаму няшчасцю. У хмызняку шукаў птушыныя гнёзды, лавiў зайцоў i iншую дробную зверыну. Гэта была мая ежа. Не падыходзiў да чалавечага жытла, бо ведаў, што ўсе людзi – мае ворагi, што яны заўсёды будуць рады забiць мяне. Аднак чынiць iм шкоду не хацеў.

Няраз у нядзелю я чуў голас касцельных званоў i выццём прасiў Бога, каб злiтаваўся над маiм лёсам. Шмат разоў хацеў падысцi цёмнай ноччу да касцёла, але сабакi, выбягаючы з вёскi, адганялi мяне, а часам чуў людскiя крыкi i стрэлы. Тады бег колькi змогi да лесу, каб толькi схавацца ад напасцi. Кожную ранiцу выў я, вiтаючы сонца, ды прасiў у неба спажытку на новы дзень.

Увосень, зiмовымi начамi, у залевы хаваўся я, дрыжучы, дзе-небудзь пад густой ялiнаю; шум вятроў акунаў мяне ў сумныя ўспамiны мiнулага. Узiмку почасту па некалькi дзён я быў галодны, знясiлены, блукаў у страшнейшыя марозы па полi, каб толькi ўпаляваць што-кольвек. Мой спачын заўсёды быў кароткi, i нязменна снiлася мiнулае: бацькоўскi дом, сябры мае маладосцi, прыязныя суседзi; тыя хвiлiны, калi прыйшло каханне да Алёны, забавы, нашыя размовы, яе вясёлыя вочы, яе зграбная постаць у шыкоўным строi, з вянком на галаве, – усё гэта прыходзiла да мяне ў сне, але здавалася яваю. Часам я бачыў яе неспакойнаю; уцякала ад мяне або, перапалоханая, гнала мяне прэч ад сябе, як колiсь на вяселлi, калi мяне падгавораны Арцём напаiў зачараванаю гарэлкаю. I пасля такога жахлiвага сну, я, дрыжучы ўвесь, усхоплiваўся. Некалькi гадоў прабыў я ў такiм жахлiвым стане.

Расла мая нянавiсць да людзей, калi я думаў пра iхнiя блуд, несправядлiвасць, незычлiвасць да роўных сабе. Вырашыў я шкодзiць iм ва ўсiм, як яны шкодзяць адзiн аднаму пры зручным выпадку, абы толькi мець сабе карысць. Дык нападаў, калi толькi можна было, на iх жывёлу i свойскiх птушак; нiшчыў дашчэнту.

Аднаго разу (памятаю як сёння: была вясна, зелянеў лес, днi стаялi ясныя i цёплыя) я краўся ўзлескам да вёскi, дзе жыў Арцём. Бачу: на пагорку ходзяць пастухi ля жывёлы, Арцём арэ поле, а непадалёку ад хмызоў маленькая дзяўчынка пасе гусi. Ён клiча яе да сябе, называючы Ганкаю, i пасылае дахаты. Ды дзяўчынка хутка вярнулася i зноў падышла да гусей.

Я зразумеў, што гэта яго дачка. Калi з гушчару пазiраў на яе i бацьку, запалаў ува мне гнеў помсты. Арцём – нягодны чалавек – давёў мяне да такога стану, што жыву, гнаны адсюль, у аблiччы страшнага ваўка. Няхай жа i ён паенчыць над стратаю свайго дзiцяцi! Выскокваю з лесу i хапаю дзяўчынку. На доччын голас бяжыць бацька і ў роспачы кліча на дапамогу. Чую крыкі пастухоў, сабакi на мяне напалi, скусалi да крывi. Але нiшто не магло мяне стрымаць. Хутка хаваюся ў пушчы, нясу сваю здабычу ўсё далей i далей у глыб лясоў; там, адкуль малая ўжо не вернецца сама дахаты, кiдаю яе. Яна доўга ляжала непрытомная, а калi ачулася, крычала, блукаючы па лесе, роспачным голасам. Яе лямант i плач гiнулi марна сярод густых хвояў i ялiн, i я, цешачыся помстаю, пакiнуў яе ў лясной пустэльні.

Аддалiўся ад таго месца, дзе блукала гэтая няшчасная ахвяра мае злосцi. Толькi не доўга цешыла мяне тая помста. Калi мiнуўся запал гневу, прыйшла думка, што Ганка, беднае дзiцё, пакутуе без вiны. Вярнуўся я назад, але нiдзе яе знайсцi не мог; глуха было ў лесе, i голас яе ўжо не чуўся.

Напаў на мяне нязносны смутак: я зразумеў, што помстаю не супакоiш пакуты. Дзе б нi быў – усюды не даюць мне спакою бацькава роспач, лямант пакiнутае ў лесе дачкi i сабакi, што, гонячыся за мною, раняць зубамi да крывi. Здавалася, што яны ўсюды нападаюць на мяне. Перабягаў я з аднаго лесу ў другi, ды нiдзе не мог знайсцi спакою; прапаў сон, бо i ў час адпачынку заўсёды гучаў у маiх вушах роспачны голас бацькi, лямант дачкi, i сабакi рвалi маё цела.

Аднаго дня ўбачыў я знаёмых сялян. Схаваўшыся ад паўдзённае спёкi, сядзелi яны ў засенi дрэваў, а непадалёку хадзiлi выпражаныя з вазоў конi. Падкраўся да iх, i затаiўшыся за хмызамi, слухаў, пра што яны размаўлялi мiж сабою. Пачуў, як адзiн з iх гаварыў пра мяне:

– Дзе ж блукае цяпер у воўчай шкуры Марка? Шкада гэтага чалавека. Вось ужо колькi год пакутуе, гаротнiк. Эх, каб ён трапiў як да чараўнiцы Аксiнi! Кажуць, яна лёгка ператварае людзей у звяроў i зноў вяртае iм чалавечае аблiчча. Не ведаю, дзе яна жыве, аднак чуў, што недалёка ад гэтых гор i лясоў.

Усцешыла мяне такая навiна: вырашыў абысцi ўсе горы i лясы гэтага краю, абы толькi знайсцi Аксiнiна жыллё. Некалькi дзён i начэй блукаў я без адпачынку па дзiкiх пушчах. З вяршынь высокiх гор аглядаў бязлюдныя мясцiны, спадзеючыся, што дзесьцi там хаваецца яе самотная хацiна.

Выбягаю з лесу ў лог. Ранак быў ясны i цiхi! Бачу: котка на траве: шыя i лапкi – белыя, спiнка – у паскi, светлыя i цёмна-папяловыя, шустрыя вочкi; скача котка, iмклiва ловiць лапкамi матылёў на кветках. Доўга глядзеў з хмызняку на яе вясёлыя падскокi i гульнi. Урэшце захацелася схапiць яе, кiдаюся... але лёгка, як вецер, адскочыла яна i бяжыць на пагорак. Даганяю, i вось-вось хацеў ужо схапiць – аж яна ператвараецца ў сароку i ляцiць над зямлёй. Гонячыся далей, убачыў самотную хацiну. Сарока села на страху i зноў перакiнулася ў котку. Бачу: усюды поўна катоў размаiтае масцi: каты на даху, каты на вокнах, каты на панадворку. Усюды каты.

Я зразумеў, што тут жыве чараўнiца Аксiня. Доўга стаяў i думаў: цi iсцi да яе? Яна мяне не прыме ў воўчым аблiччы, трэба з ёю дзе-небудзь на праходцы спаткацца, пакорлiва ўпасцi да яе ног i прасiць злiтвацца над маiм лёсам. Схаваўся я ў лаўжы i чакаў тае шчаслiвае хвiлiны.

Сонца схавалася за лясы i горы; узлескi ўжо пакрыў вечаровы змрок, а недалёкае возера, акружанае густою лазою, яшчэ свяцiлася, Бачу: усе каты – з хаты, з даху, з падворка бягуць на луг, зрываюць зубамi нейкую траву i ў міг вока ператвараюцца ў дзяўчат, рассыпаюцца мiж кустоў, спяваюць песнi, скачуць; iншыя зрываюць кветкi i ўюць вянкi. Бягу i я на лугавiну. Убачыў тую траву з дробненькiмi блакiтнымi кветачкамi; як толькi яе сарваў i праглынуў, адразу ж прымаю чалавечае аблiчча. З невыказнай радасцю бягу ў гурт легкадумных русалак, скачу з iмi, бегаю, весялюся, зусiм забываю пра сваё няшчасце.

Гэтыя гульнi i радасць доўжылiся да позняе ночы. Змоўклi ўсе птушкi ў лесе, толькi крычалі няясыці. Прыляцела сава i, седзячы на чараўнiцынай страсе, свяцiла вачыма, i рагатала, i енчыла, нiбы немаўля. Тут нечакана зашумеў лес i вада ў возеры пачала плёскаць аб бераг*. Русалкi закрычалi: “Поўнач! Поўнач!” – i адразу ўсе перамянiлiся ў котак i пабеглi на Аксiнiн падворак; адны караскалiся на дах, другiя праз вакно хавалiся ў хату. А я – зноў зрабiўшыся ваўком – пабег у лес, лёг пад густой ялiнаю i разважаў пра гэтае здарэнне, шкадуючы, што нядоўга пабыў чалавекам; вырашыў застацца тут i хоць на кароткi час забыць пра сваё няшчасце.

Назаўтра прычакаў вечара, i гэтаксама коткi паператваралiся ў дзяўчат, а да мяне вярнулася чалавечае аблiчча. Я бавiўся з iмi, весела i непрыкметна бег час. Тут адна з зачараваных дзяўчат, гледзячы на мяне з нейкай пагардаю, сказала:

– Мне ён не падабаецца.

– Чаму не падабаюся? – пытаюся, падыходзячы да яе.

– Таму што бачыла, як ты ператвараешся ў ваўка, а я ваўкоў ненавiджу, бо праз ваўка я няшчасная.

– Як гэта?

– Калi я жыла яшчэ з бацькамi, пасвiла гусi ў полi, воўк схапiў мяне i занёс у лясныя нетры, кiнуў там, а сам знiк. Блукала я па пушчы, плакала i крычала, не ведаючы, у якi бок падацца. Раптам на мой голас прыляцела ў воблаку чорнае птушкi Аксiня, перамянiлася ў кабету i, узяўшы мяне за руку, сказала:

– Ты не выйдзеш з гэтае лясное пустэльні. Нападуць на цябе дзiкiя звяры i разарвуць. Iдзi лепш у маю хату, у мяне жыць весела, штовечар скокi i песнi. Ты ж маладая дзяўчына i, вiдаць, любiш паскакаць?

Не хацела спачатку яе слухаць, але, падумаўшы, што ў гэтых дзiкiх лясах нiхто мне не дапаможа, згадзiлася ўрэшце з яе прапановаю. Не ведаю, як я апынулася ў хаце ў гэтае чараўнiцы. О, пракляты ваўкалак! Чаму ж ты мяне не разарваў ў лесе? Лепш памерцi, чым быць цэлы дзень зверанём i толькi на хвiлiну забываць пакуты.

Слухаючы Ганчыны нараканнi, задрыжаў я ўвесь, iмгненна ператварыўся ў ваўка. I адазвалiся ў памяці: бацькава роспач, лямант няшчаснае дзяўчынкi, i сабакi пачалi рваць маё цела. Кiдаюся ў лес, бягу ўсю ноч без спачынку – нiдзе не магу схавацца ад жахлiвага ўспамiну i пагонi тых страшных сабак.

Нясцерпнае зрабiлася жыццё, нiдзе не знаходжу спакою, бегаю ў роспачы па гарах i лясах; страцiў ужо i надзею, што калi-небудзь хоць на хвiлiну пакiнуць мяне пакуты.

Блукаючы без адпачынку, прабягаў неяк ля палетка, дзе ў засені бярозы палуднавалi аратыя. Бачу: едзе па дарозе ксёндз, спыняецца, падыходзiць да сваiх парафiянаў. Пачалася доўгая размова пра розныя духоўныя рэчы: ксёндз iх павучаў, каб жылi мiж сабою ў згодзе i сяброўстве, даравалi адзiн аднаму крыўды i не думалi нiколi пра помсту, бо помста найболей супярэчыць рэлiгii i агiдная Богу. Яна прынiжае чалавечую годнасць да стану жывёлы, а дабрачыннасць i лагоднасць улагоджвае мiласэрнасць Божую.

Схаваўшыся ў густым кустоўi, я чуў усе словы ксяндза i адразу вырашыў не толькi не шкодзiць людзям, але нават старацца iм служыць i дапамагаць у чым толькi змагу: а можа, i нада мною Бог злiтуецца, душа ж мая несмяротная. З гэтымi думкамi i пакiнуў ксяндза i аратых.

Прайшло некалькi дзён. Блукаючы, думаў сам сабе: што я магу зрабiць добрага ў такiм пагарджаным усiмi воўчым аблiччы? Ледзь падыду да чалавечага жытла, як усе крычаць на мяне i сабакамi цкуюць, дык мушу як найхутчэй уцякаць у лес. Аднак жа не адмовiўся ад свайго намеру. Колькi разоў адганяў лiсiцу, што падкрадалася да гусей цi iндыкоў, якiх неабачлiва пакiдалi ў полi. Калi заўважыў непадалёку ад гавяды мядзведзя, дык выбег першы з лесу, каб адагнаць статак з небяспечнага месца i папярэдзiць пастухоў. Няраз адбiраў барана, якога воўк выхапiў з чарады якой-небудзь беднае ўдавы. Так жывучы, я крыху супакоiў свае думкi, мог ужо заснуць, хоць i ненадоўга; у сне мiлыя мроi нагадвалi мне мiнулае, калi быў яшчэ чалавекам.

Было гэта ў жнiўнi ў добрае надвор’е. Я блукаў у родных ваколiцах, калi на палетках даспела збажына. Недалёка ад сябе бачу Алёну. Яна жала на сваёй нiве, а на мяжы, лежачы на снапах, спаў маленькi хлопчык. З прыемнасцю глядзеў я на гэты малюнак, цешыўся, што Алёна шчаслiвая, спакойна жыве са сваёю сям’ёю. Бог блаславiў iх гаспадарку, i жыта добра ўрадзiла на iх нiве. Пакуль я любаваўся на ўсё гэта, выскоквае з лесу воўк, хапае хлопчыка. На крык дзiцяцi кiдаецца матка.

– Ратуйце дзiцятка маё! – крычыць яна i падае непрытомная.

Я даганяю ваўка, адбiраю не пакусанае яшчэ дзiця, адношу да маткi. Суседзi, што прыбеглi на ратунак, дзiвавалiся з усяго гэтага, а я ўцёк у лес.

Нейкае прыемнае пачуццё i цiхамiрнасць ахiнулi мяне пасля гэтага здарэння. Я лёг пад дрэвам i заснуў у салодкiх мроях. Вярнуўся ў сне ў сваю шчаслiвую маладосць, i так мне было лёгка, што, як птах, пералятаў з месца на месца. Бачу перад сабою такi прыгожы сад, якога нiколi ў жыццi не сустракаў; гай, поўны птушынага шчабятання, а пёры на iх лепшыя i прыгажэйшыя, чым нашы вясновыя краскi; чыстыя крынiчныя воды струменiлiся тут i там; некаторыя дрэвы былi ў пахучай квеценi, а на iншых даспявалi плады. Заўважыў на пагорку келiхi велiзарных лiлей, якiя разлiвалi прыемны водар. Толькi хацеў сарваць колькi кветак – з’явiлася перада мною Ганка (сукенка на ёй белая, як лiлея) i кажа мне:

– Не рвi маiх кветак. Я садзiла гэтыя лiлеi на сваёй магiле, палiвала слязьмi сваiмi.

I, сказаўшы так, знiкла.

З саду пералятаю зноў у нейкую дзiкую пустэчу; блукаю сярод стогадовых хвояў, ледзьве знаходжу сцяжынку, якая выводзiць мяне да нейкае велiзарнае гары; хачу залезцi на вяршыню, агледзець ваколiцы, убачыць адтуль вёску, дзе колiсь была хата маiх бацькоў, але з усiх бакоў гары – бездань, якая не дазваляе iсцi далей. Тут сустракаю нейкага Волата. Ён бярэ мяне за руку, загадвае iсцi за iм, выводзiць з лесу на нейкае велiзарнае поле, дзе крыжуюцца дарогi, i мноства там падарожных, што едуць або iдуць пеша. Узыходзiм на пагорак, дзе была магiла. На ёй стаяў драўляны крыж, а непадалёку тырчала ўбiтая ў зямлю рыдлёўка. Волат загадвае мне адкапаць магiлу i дастаць адтуль мерцвяка. Ахоплены страхам, выконваю ўсе Волатавы загады, дастаю з зямлi велiзарны шкiлет.

– Гэта будзе тваё цела, – гаворыць мне велiкан. – Мусiш плакаць у iм, пакуль не паклiчуць цябе да новага жыцця...

Я дрыжаў увесь ад страху, прасiў, каб даў мне спакой, але Волат моцна штурхнуў мяне, i я ўпаў на велiзарныя грудзi шкiлета, а разам з iм – у яму. Барукаючыся са смерцю, я прачнуўся.

Бачу: я – чалавек. Вопратка тая самая. Якую я надзеў колiсь, iдучы на Алёнiна вяселле. Не верыў, што гэта было наяве. Баяўся скрануцца з месца, абы толькi не знiклi такiя салодкiя мроi. Доўга быў я ў задуменнi, падняў вочы да неба i дзякаваў Богу, што ўратаваў мяне ад таго жаху.

Падняўся я з долу з невыказнаю радасцю. Здавалася мне, што ўсе дрэвы i птушкi вiншавалi мяне з новым жыццём. О, як соладка спазнаць мiласэрнасць Божую! Жахлiвы лёс чалавека можа зраўняцца са звярыным.

 

 

Калi гэтак апавядаў Якуш, певень заспяваў ужо другi раз. Пан Марагоўскi выняў з кiшэнi старасвецкi гадзiннiк, падобны да сплюснутага шара.

– Ого, – кажа, – мiнула гадзiна пасля паўночы. А што, пане гаспадар, цi не час ужо адпачываць? Усiх прыгод ад Якуша не выслухаеш; у яго iх на цэлы месяц, а да таго ж яшчэ любiць пагаманiць i гатовы не спаць да самага свiтання.

– Вялiкi дзякуй, пане асэсар, што зрабiў мне гэтую прыемнасць. Скажу пану шчыра: такiя апавяданнi заўсёды мне да душы, асаблiва калi ўмее хто iх добра расказваць. Якуш, мусiць чалавек кемлiвы: i якую мае памяць незвычайную; нiводнае драбнiцы з жыцця таго гаротнага Маркi не прапусцiў. Але ж пан асэсар заўтра ад мяне не паедзе рана, бо як сам пан чуе, яшчэ вые вецер за сцяною, i хто ведае, можа,i заўтра будзе завiруха.

– Удзень бура не страшная, як-небудзь знойдзем дарогу. Дабранач, пане гаспадар!

Якуш пайшоў у пакой для чэлядзi; Марагоўскi – у сваю пасцелю, што даўно ўжо яму падрыхтавалi. Я, пажадаўшы дзядзьку i госцю добрае ночы, пайшоў у свой пакой. Патушылi свечкi; усюды цiха; толькi выў вецер за сцяною i цвыркун абзываўся пад печчу...