Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч
[Вікенцій Іванавіч; псеўд. Войт Навум, Навум Прыгаворка; 23.І(4.ІІ).1808 (па іншых звестках, у 1807), фальварак Панюшкавічы Бабруйскага пав. Мінскай губ., цяпер Бабруйскага р-на Магілёўскай вобл. – 17(29).XII.1884, фальварак Люцынка Мінскага пав., цяпер в. Малая Люцінка Валожынскага р-на Мінскай вобл., пахаваны на могілках у Тупальшчыне (недалёка ад Люцынкі)], паэт, драматург, тэатральны дзеяч. Пісаў на беларускай і польскай мовах.
Нарадзіўся ў сям’і арандатараў фальварка — Яна (Івана) Мікалаевіча Дуніна-Марцінкевіча і Марцыяны з Нядзведскіх. Продкі пісьменніка (па бацькоўскай лініі) належалі да служылай, памеснай некалі шляхты, якая паступова страціла свае маёнткі. Пісьмовая гісторыя шляхецкага роду Марцінкевічаў прыдомка Дунін і герба Лебедзь пачынаецца з XVII ст., калі яны валодалі маёнткам Марцінкевічы ў Смаленскім ваяв. Хадайнічаючы ў 1832 г. аб зацвярджэнні свайго роду ў дваранстве, В. Дунін-Іарцінкевіч назваў некалькі прадстаўнікоў роду, што ў розныя часы мелі патэнты паручнікаў і ротмістраў у войску Рэчы Паспалітай, а адзін з Марцінкевічаў у канцы XVIII ст. займаў нават пасаду замкавага намесніка горада Мінска. Калі верыць метрычнаму запісу аб хрышчэнні Вінцэнта, бацька пісьменніка меў у той час званне (відаць, намінальае) падчашага наваградскага. Уласнай зямлі і вялікіх сродкаў у сям’і не было. Пісьменнік рана асірацеў і вымушаны быў уласнымі сіламі прабіваць сабе дарогу. Некаторую надтрымку аказаў яму ўплывовы сваяк (дзядзька) С. Богуш-Сестранцэвіч, польскі і рускі дзеяч культуры эпохі Асветніцтва, які, маючы сан магілёўскага архібіскупа, кіраваў усімі каталіцкімі касцёламі Расійскай імперыі. У жыцці В. Дуніна-Марцінкевіча шмат нявысветленага. Лічыцца, што ў 1824 г. ён скончыў Бабруйскае павятовае вучылішча і працягваў вучобу ў Вільні (базыльянскі канвікт, потым універсітэт) або ў Пецярбургу – хутчэй усё ж у Пецярбургу, дзе жыў Богуш-Сестранцэвіч. Спроба вывучыцца на доктара поспеху не мела, бо ўражлівы юнак не мог прызвычаіцца да анатаміравання і быў вымушаны кінуць вучобу. У сям’і пісьменніка расказвалася рамантычная гісторыя аб жаніцьбе В. Дуніна-Марцінкевіча: пасля вучобы ён працаваў нібыта ў бюро нейкага Бараноўскага ў Вільні і ў канцы 1831 г. не атрымаўшы дазволу на шлюб, тайком звёз яго дачку Юзэфу і ажаніўся з ёю. Але, паводле дакументаў, з 1828 г. ён працаваў у Мінску на дзяржаўнай службе – каморнікам павятовага межавога суда, служачым палаты крымінальнага суда, а потым перакладчыкам у каталіцкай духоўнай кансісторыі. У 1840 г. разам з жонкай Юзэфай Бараноўскай, улезшы ў невыплатныя даўгі, набыў невялікі маёнтак Люцынка (Люцінка) у Пяршайскай вол. Мінскага пав. і кінуў дзяржаўную службу. На пачатку 40-х гадоў, па некаторых звестках, служыў нейкі час аканомам-упраўляючым у маёнтку Шчаўры Сенненскага пав. Магілёўскай губ. (цяпер Крупскі р-н Мінскай вобл.) у асвечаных памешчыкаў Рашкоўскіх, з якімі захоўваў прыяцельскія адносіны і пазней. Шмат ездзіў па Беларусі і Літве, займаўся справамі па даверанасцях прыватных асоб. Дачка Каміла і сын Міраслаў падавалі ў дзяцінстве вялікія надзеі як таленавітыя выканаўцы-фартэпіяністы, лічыліся вундэркіндамі, і В. Дунін-Марцінкевіч вазіў іх на канцэрты ў Вільню, Кіеў, Варшаву. У 1854 г. заўдавеў і праз колькі год ажаніўся зноў – з Марыяй Грушэўскай. Ёсць звесткі, што ў 50-х гадах быў дэпутатам мінскай дваранскай зборні.
На літаратурнай ніве В. Дунін-Марцінкевіч выступаў спярша як лібрэтыст. На пачатку 40-х г. ён напісаў тэксты некалькіх аперэт: “Рэкруцкі яўрэйскі набор” (1841), “Спаборніцтва музыкаў”, “Чарадзейная вада” (1843). Музыку да іх стварыў малады тады кампазітар С. Манюшка з удзелам мінскага музыканта К. Кржыжаноўскага, а часткова і самога В. Дуніна-Марцінкевіча. Вядомы, у прыватнасці, удзел пісьменніка ў стварэнні музыкі да “Рэкруцкага набору”, які быў пастаўлены ў 1841 г. на мінскай сцэне гуртком аматараў. Адну з галоўных роляў з вялікім поспехам выканаў “сам сачыніцель”. Тэксты і партытуры згаданых твораў да нас не дайшлі, за выключэннем адной арыі “Рэкруцкага набору”. У гэты ж час В. Дунін-Марцінкевіч стварыў лібрэта камічнай оперы “Idyllia” („Ідылія”). У 1846 г. гэты прынцыповы для станаўлення новай беларускай літаратуры твор (сяляне гаварылі ў ім па-беларуску) быў выдадзены віленскім выдаўцом Завадскім. 9.ІІ.1852 г. опера была пастаўлена ў Мінску (музыка Манюшкі і Кржыжаноўскага). Дзень гэты залатымі літарамі ўпісаны ў гісторыю беларускага тэатра, усёй беларускай нацыянальнай культуры. В. Дунін-Марцінкевіч быў не толькі кіраўніком пастаноўкі, душою аматарскага калектыву, але і сам бліскуча выканаў ролю войта Навума Прыгаворкі. З гэтага часу імя Навума Прыгаворкі зрабілася нібы другім імем В. Дуніна-Марцінкевіча, ён ахвотна падпісваў ім некаторыя свае творы і сяброўскія пасланні.
У 50-я г. пісьменнік жыў пераважна ў Мінску, гуртуючы вакол сябе мясцовую дэмакратычную інтэлігенцыю. З ім падтрымлівалі цесныя сувязі бібліёграф і паэт I. Легатовіч, мастак А. Шэмеш, паэт А. Пянькевіч, выдавец А. Валіцкі, кампазітар С. Манюшка, гумарыст і калекцыянер Ю. Кабылінскі і інш. У яго доме бывалі, калі прыязджалі ў Мінск, паэты У. Сыракомля і А. Плуг (прысвяцілі В. Дуніну-Марцінкевічу вершаваныя пасланні), музыкант А. Концкі і г. д. Ён перапісваўся з выдаўцом і вучоным А. Кіркорам, музычным крытыкам Ю. Сікорскім. Адна за адной у Мінску выходзяць паэтычныя яго кнігі: “Гапон” (1855), “Вечарніцы і Апантаны” (1855), “Цікавішся? Пра-чытай!” (1856), “Дудар беларускі, або Усяго патроху” (1857). Апрача польскамоўных твораў, у іх увайшлі буйныя беларускія творы: паэмы або вершаваныя аповесці і апавяданні “Гапон”, “Дурны Зміцер, хоць хітры”, “Стаўроўскія дзяды”, “Купала”, “Шчароўскія дажынкі” (напісаны пасля паездкі ў Шчаўры Рашкоўскіх), вершы “Павіншаванне войта Навума”, “Верш Навума Прыгаворкі”. Феномен узнікнення і актывізацыі новай літаратуры жыва абмяркоўваў у прэсе (асабліва вылучаюцца артыкулы У. Сыракомлі 1855–1861 гг. у варшаўскім і віленскім друку, непадпісаны артыкул “Беларуская літаратура” ў пецярбургскім часопісе “Сын Отечества”, 1856). У 1857 г. В. Дунін-Марцінкевіч напісаў разгорнутую беларускую баладу “Травіца брат-сястрыца”, цыкл вершаваных аповесцей “Быліцы, расказы Навума”, але галоўная аповесць цыкла – “Халімон на каранацыі” – не была прапушчана цэнзурай і ўсе гэтыя творы змаглі ўбачыць свет толькі амаль праз дзевяноста год (у 1945–1946 гг.). У гэты ж час В. Дунін-Марцінкевіч адважваецца на сапраўдны творчы подзвіг: нераспрацаванымі яшчэ мастацкімі сродкамі беларускае мовы перастварае шэдэўр польскай літаратуры – паэму А. Міцкевіча “Пан Тадэвуш”. У 1859 г. дзве першыя песні-“быліцы” перакладу былі надрукаваны і цалкам падрыхтаваны да выпуску ў свет віленскім выдаўцом Сыркіным, але ў апошні момант царскія ўлады забаранілі пераклад (фармальная падстава – лацінскі шрыфт выдання, але справа была, зразумела, глыбей). Тыраж выдання быў знішчаны, захавалася толькі некалькі экземпляраў. З таго часу В. Дуніну-Марцінкевічу больш не ўдавалася выдаць свае беларускія творы, хоць у 1867 г. ён спрабаваў надрукаваць “Быліцы, расказы Навума” рускім шрыфтам у “Виленском вестнике”, а пад канец жыцця прапанаваў свой пераклад “Пана Тадэвуша” ў польскі пецярбургскі часопіс “Край”. Ды і наогул да канца жыцця яму ўдалося зрабіць толькі дзве публікацыі, на польскай мове. Абедзве яны адносяцца да 1861 г.: кніга “Люцынка, або Шведы на Літве”, якая выйшла ў Вільні, і публіцыстычны артыкул “Ліст у рэдакцыю “Газеты Польскей”, у якім пісьменнік тлумачыў мэты свае літаратурна-асветніцкае дзейнасці, заклікаў да асветы народа.
Будучы на сваіх поглядах блізкім да шляхецкіх рэвалюцыянераў (правае крыло “чырвоных”) В. Дунін-Марцінкевіч, як і ўся яго сям’я (асабліва дачка Каміла, неўзабаве высланая ў Салікамск), меў дачыненне да вызваленчага руху пачатку 60-х г., у 1861 г. удзельнічаў у паездцы У. Сыракомлі ў Варшаву (паездка мела выразную палітычную афарбоўку). У 1863 г. паўстанцы знаходзілі ў Люцынцы падтрымку, сам пісьменнік на пачатку ўзброенага выступлення знік з дому, узмоцнена расшукваўся ўладамі, якія (магчыма, часткова не без падстаў) падазравалі яго ў напісанні беларуска антыўрадавых выданняў, у прыватнасці “Гутаркі старога дзеда”. У кастрычніку 1864 г. В. Дунін-Марцінкевіч быў арыштаваны ў мяст. Свір Свянцянскага пав. (цяпер Мядзельскі р-н) і дастаўлены ў Мінск. Больш года адседзеў ён у турме, пакуль вялося следства. Галоўных абвінавачванняў улады давесці не здолелі, і у снежні 1865 г. пісьменнік быў вызвалены з турмы з абавязацельствам жыць бязвыезна ў Люцынцы пад строгім наглядам паліцыі. На В. Дуніна-Марцінкевіча і яго сям’ю быў накладзены вялікі штраф. Толькі немалады ўжо ўзрост выратаваў пісьменніка ад высылкі з краю. Астатнія два дзесяцігоддзі В. Дунін-Марцінкевіч пражыў у Люцынцы, толькі зрэдку бываў у Мінску, бо на больш далёкія паездкі не атрымліваў дазволу. Гэта было вельмі цяжка для натуры рухавай, жыццялюбівай. Апрача таго, пісьменнік пазбавіўся заробку ад прыватных юрыдычных спраў, якія былі звязаны з паездкамі. У сярэдзіне 70-х г. нагляд адмяняецца, але неўзабаве (у 1876 г.) устанаўліваецца зноў у сувязі з адкрыццём у Люцынцы без дазволу ўлад невялікай школы, дзе галоўнай настаўніцай была дачка пісьменніка Цэзарына.
Сябры і прыхільнікі (Я. Карловіч, А. Ельскі) абмяркоўвалі планы выдання твораў В. Дуніна-Марцінкевіча за мяжою – у Бруселі і Лейпцыгу. Аднак звестак, каб гэтыя планы здзейсніліся, няма. Не маючы асаблівых надзей на друкаванне, В. Дунін-Марцінкевіч працягваў творчую дзейнасць. У гэты перыяд ім створаны сталыя ў мастацкіх адносінах творы: фарс-вадэвіль “Пінская шляхта” (1866 г., на пінскай гаворцы; надрукавана ў 1918 г.), камедыя “Залёты” (1870 г., часткова па-беларуску, часткова па-польску; надрукавана ў 1918 г.), паэма “З-над Іслачы, або Лекі на сон» (1868 г., на польскай мове; надрукавана ў 1984 г.).
Пасля смерці В. Дуніна-Марцінкевіча з’явіліся некралогі ў Пецярбургу і Празе. В. Дунін Марцінкевіч адыграў надзвычай важную ролю ў стварэнні новай беларускай літаратуры і нацыянальнага тэатра. На словы яго “Залётаў” М. Кімант напісала аднайменную аперэту, якая была выканана ў Вільні (1915). “Пінская шляхта” ставілася ў Мінску (1925, 1954), Вільні (1925), Віцебску (1928, 1936), Краславе (1927, Латвія), Пінску (1952), Слоніме (1978) і інш. С. Клімковіч быў зроблены па п’есе тэлеспектакль (1979). Творчасць пісьменніка – важнейшы этап на шляху беларускае літаратуры ад сентыменталізму і рамантызму да крытычнага рэалізму. Лепшыя яго творы ўваходзяць у залаты фонд нацыянальнай класікі. Архіў пісьменніка не захаваўся, асобныя рукапісы зберагаюцца ў сховішчах Вільнюса, Санкт-Пецярбурга, Львова, Варшавы.
У наш час на магіле пастаўлены помнік. Яго імем названы вуліцы ў Мінску, Маладзечне, Івянцы, Пяршаях, Магілеўскі абласны тэатр драмы і камедыі ў Бабруйску (1977), бібліятэка ў в. Пральнікі Валожынскага р-на. На радзіме, у в. Сычкава Бабруйскага р-на, устаноўлена мемарыяльная дошка. Да 175-годдзя з дня нараджэння пісьменніка была арганізавана рэспубліканская мастацкая выстаўка.
Генадзь Кісялёў.
