Апавяданне у 3-х частках
(Скарочана)
Да Уладзіслава Сыракомлі
Частка 1-я
ПАЭТ У КЛОПАТАХ
Ой кепскія ў нас справы, Уладзіславе!
Услужыць нялёгка справядлівай славе!
Ссылае Бог на голаў мне дакукі.
Вястуне наш! – калі йшчэ служаць рукі,
Пакінь пяро! Спыні аб праўдзе словы, –
Насі ваду або ідзі сеч дровы.
Яшчэ табе, Вястун, так-сяк вядзецца,
Бо да выбраннікаў належыш кола,
І муза да цябе мілей смяецца,
А песні слаўныя твае наўкола
Ахвотна слухаюць усе, нямала
Купляюць, каб не трапіць між адсталых.
Аднак не вер, што модныя салоны
З ахвотаю твае хапаюць творы, –
Для іх мілейшыя чужыны плёны,
Рамансы франкаў – вось чытання ўзоры.
А ліра свойская ўзбуджае смехі –
Яна для чэрні, над гнілыя стрэхі!
Калі ж і ўбачыш мо дзе ў свеце модным
Ці “Хатку ў лесе”, ці то “Дэмбарога”,
Яны не рушаны, клянуся богам!
Лісты нат не разрэзаны ў ніводным.
На прасцячкоў тут пастка: хай не баюць,
Што песняроў сваіх паны не знаюць.
А што ж дае мая скупая ніва,
Быллём паросшая? Шмат трэба працы,
Пакуль уробіш! Дык хачу прызнацца,
Што трачу дух. Я гэтак клапатліва
Шмат месяцаў тварыў, і ўвесь здабытак, –
Што многа слоў пустых пачуў і крытык.
Здароўя шмат забрала гэта праца!
Якім паддаўся прыніжэнням, мукам,
Пакуль яе ўдалося выдаць друкам,
Табе, Вястун, хачу цяпер прызнацца.
Вось рукапіс напісаны старанна,
Плод буйнай думкі – скарб мой укаханы!
Яго здаць трэба на людскі пажытак –
Бягу я ў ведаў, мудрасці прыбытак,
Дзе, як багач над скарбамі, заўсёды
Сядзіць у крэсле Бейлін той рыжабароды.
“Як маешся, пан Бейлін?” “Прывітанне пану!
Мо трэба што купіць? Навін дастану.
Вось тут “Граф на Ванторах”, gute fain праўдзівы!
Яго мне рваў аж з глоткі Рубен хцівы...”
“Стой, Бейлін! Памыляешся, мой пане,
Сягоння я прыйшоў не для купляння,
А скарбу ўласнага хачу пазбыцца.
Вось рукапіс, – прашу не паскупіцца,
Дык за рублёў паўсотні можам старгавацца”.
“Ой вэй!.. Я нават за яго не дам і дваццаць!
Не важыць фунта ён, якой жа варт ён платы?
Фэ! З крыўдай кнігароў пан хочаш стаць
багатым.
Яшчэ каб пан быў модны, як той Сыракомля,
Каб славіўся пісаннем з Вільні аж да Гомля...
А вас ніхто не знае, хіба што сяляне.
Нашто вы па-мужыцку пішаце, мой пане?
Як хочаш пан, дык без далейшае фатыгі,
Дзесятку дам, і то – на гэту суму кнігі”.
Я цяжка уздыхнуў, слязой зрасіўшы вочы
І звесіўшы свой нос, дамоў цішком пакрочыў.
Шукаю розных спосабаў, але дарма ўсё,
А ўрэшце на адным намеры затрымаўся:
Вось знатнага магната думкай прыкмячаю
І працу тую ўраз яму я прысвячаю.
Ура! мая ўзяла! за сорак кніг нарэшце
Далі задатак мне, ўжо маю злотых дзвесце,
Дык ёсць з чаго пачаць; вось лёсу перамена,
І прэс у хуткім руху, але зноўку дрэнна:
Друкар крычыць настырны: “Пане, грошай мала!
Хоць часткамі плаці мне, каб не перастала
Друкарня працаваць, іначай быць не можа!”
А тут – ні феніга. Вось кара, мой ты Божа!
Аж галава трашчыць. – Гол, як ні павярніся, –
Падумаў я ў бядзе, – і, падкасаўшы крыссе,
Падаўся к ліхвярам; перш шлях быў недалёкі,
Да Яся багацея скіраваў я крокі.
Што за салон багаты, што там за пакоі!
Прадметы, бы нядбайнай кінуты рукою... –
Знай пана па халявах! — кажа прыгаворка.
Мяне аж памуціла, стала ў вуснах горка!
“Вось тут, – падумаў я, – адмовы быць не можа,
Мне сябра гэты мой напэўна дапаможа”.
“Як маешся, пан Ян?” “Здароў! А пан Вінцэнты?
Чамусьці кіслы сёння; ой ці не дашчэнту
Сыграўся ў карты? Ці якая, можа, Хлоя
Замкнула сэрцайка сваё перад табою?”
“Пакінь, прашу цябе я, пане Яне, жарты!
Мяне займае ні каханне і ні карты,
Вось паратуй ты лепш мяне ў цяжкой патрэбе,
А за твой добры ўчынак на зямлі і ў небе
Табе удзячным буду – дай мне злотых дзвесце,
Каб друкару ўплаціць. Ён у мяне нарэшце
Увесь розум адбярэ, бяда мне з друкарамі!”
“Паслухай, дружа мой, гаворачы між намі,
Каб ссуду даць табе, няма ў мяне падставы,
Бо пад якія іпатэкі ці заставы
Павінен я ўслужыць? Вось залатыя рэчы
Ці серабро прыму ахвотна, чалавеча,
І невялікія вазьму з цябе працэнты –
Ад сотні толькі трыццаць”. “О святы Вінцэнты!
Дык ласку ж гэткую знайду я і ў яўрэя!
Хай счэзне дружба гэтакая, здзервянее!” –
Сказаў яму я ў гневе, пляснуўшы дзвярамі,
І рушыў з іншымі сустрэцца ліхвярамі.
Але напэўна не дабіўся б я нічога,
Каб не прыйшла мне ад Міхала дапамога.
Дастаў я грошы, кніжка вось ужо гатова,
Пусціць яе ў ход трэба, ды бяда – нанова!
Прашу тады зноў Бейліна таго грубога,
Каб на камісію прыняў, а ён мне строга
Гаворыць, папракае, што яму спачатку
Не адпусціў сваё тварэнне за дзесятку.
Нарэшце, як закончыў тое нараканне
І, ўбачыўшы, што я ў такім крытычным стане,
Змякчэў і ў гэткія ка мне звярнуўся словы:
“Я памагчы пісьменнікам заўжды гатовы
І вось, як доказ, што я не пусты прамоўца,
За кожны экземпляр дам вам па залатоўцы”.
Вось як мяне пацешыў Бейлінак каханы.
Я ўцёк адтуль і новыя тварыць стаў планы.
Дамовіўся я з Рыппам, – носіць ён пахнілы,
Памады, пудры загранічныя і мыла, –
Каб ён узяў з сабой і між сваіх тавараў
Насіў і некалькі той кніжкі экземпляраў,
Мо пані, што на глупствы многа грошай трацяць,
Купляючы духі, за кніжачку заплацяць.
Ідзе той італьянец шастаючым крокам,
Шліфуе брук па месце й
сакаліным вокам
Па вокнах сочыць, то каго зачэпіць,
Таму памады, а другому мыла ўлепіць,
То збыць адэкалон праявіць дзе фатыгу
І ўсім, як толькі можа, прапануе кнігу.
Настроіўшы нарэшце адпаведна міны,
Кіруецца ў салон праслаўленай Цаліны.
Там модныя паненкі, панічы і пані
У самым наймаднейшым, дарагім убранні;
Французскі звычай там, французская і мова,
Свайго радзімага там не пачуеш слова.
Раскошы тыя ўбачыўшы, пачуўшы мовы тоны,
Падумаеш: Парыж тут адчыніў салоны.
Заўважыўшы прыход латочніка са скрынкай,
Ураз спынілі дочкі Евы вечарынку.
А хітры італьянец, модніцам надзіва,
Свае флаконы, пляшачкі вымае жыва.
Вось, кажа, гэта лек найлепшы ад вяснушак,
А гэта адсвяжае колер шчочак, вушак,
Памадка вось, а вось парыжскае бяліла,
А ў гэтай скрыначцы какосавае мыла,
Дзён колькі як з Парыжа – ўсё з дастаўкі новай.
I,
каб лепш верылі яму, французскай мовай
Тавар свой хваліць і кішэні набівае,
Бо кожная з паненак штосьці набывае.
І вось прыпамінае хітры італьянец,
Што кніжак некалькі маіх паклаў у ранец,
Наверх іх дабывае, выхваляе, вабіць
З надзеяй, што спакусіцца ўсё ж нехта, мабыць.
А пані гаспадыня, з тых пакупак рада,
Каб не фатыгавацца, просьбаю-загадам;
“Ma chere amie”, – сказала, – хай там хто з вас гляне,
Дзюма там ці Бальзак? якое там выданне?”
Тут тонкім галасочкам Франя адказала:
“Non Maman!,
мужыцкі твор, якісь “Купала”.
“Ah mon Dieu! Як можна мову так паскудзіць!
Кінь гэтыя грызмолы, каб рук не пабрудзіць!
Не сорам вам хваліць плюгаўства, мілы пане?
Хіба для фурманоў такое вось чытанне!”
“Мужык, фурман, таксама людзі, як вядома”, –
Прамовіў Рыппа, і з арыстакратаў дома
Падаўся прэч; кляцьбою злосць сваю салодзіць
І па дарозе к пану Феліксу заходзіць.
Фю!..
Колькі тут юнцоў! А кожны з іх – руіна!
Ад кожнага дым бухае, нібы з каміна,
За дымам не відаць прадметаў нават зблізку,
Ад свечак, што гараць, ледзь бачны толькі ўзбліскі.
Усе, як тую крэпасць, стол штурмуюць зграяй;
“На сем куш!” −
той крычыць, той: “Ляпка!” −
паўтарае.
I,
як Плутон на троне, больш за іншых варты,
З паважнай мінаю шліфуе Фелікс карты.
Ён пан тут самаўладны на зялёным полі –
Не трэба й брытвы, без яе ўсіх чыста голіць.
Тут, думаў італьянец, торг на кнігі будзе,
Да ведаў моладзь хцівая, дык іх набудзе!
Пустыя мары! Крык узняўся згодным чынам:
“Мы дзень і ноч не спім, патрэбен жа спачын нам!
Чытаць абы лухту хвілін у нас не стане.
Бач, мы занятыя, – каціся на зламанне!..”
Дарма ўся праца! Вось ён, выйгрыш выдавецкі!
Затраціўшы ўсе грошы, як святы турэцкі,
З пустою кішанёй і ашуканы лёсам, –
Стаць трэ мне лесарубам або ваданосам.
Сягоння, з мар разбуджаны, спачыць хачу я,
Уздыхі кідаю, якіх ніхто не чуе,
Або сяджу з Рустэйкам, песняром натхнёным,
Які нам праўду аб’яўляў праўдзівым тонам,
Якога “Песні нашы” служаць выхаванню,
Патокі новага жыцця у душах родзяць,
А ў крытыцы зусім не маюць спачування
І, як прыйшлі на свет у болях, так адходзяць,
Дык вось з Рустэйкам чэсным ля стала малога
Увесь свет кніг і дум, бывала, з ім прасочым,
Аб прозе і паэзіі гаворым многа, –
Вось так цяжар жыцця менш сэрцы нам марочыў.
Не раз казаў Адам: “Тваіх тварэнняў мова,
Вінцэнты мой, шчасліўшай вінна
быць на свеце.
Шырокае славянскае гаворкі слова
У браццяў не сапсутых маю на прыкмеце!
І вольным будзеш ты ад канкурэнтаў, знаю,
Цябе не рушыць партачоў зайздросных зграя.
Шчаслівы! Багацеі датрымаюць слова,
Узяўшы на свой гонар кошты кніжкі друку,
Мо ты іх не абразіш той мужыцкай мовай
І так не апынешся з кніжкаю на бруку”.
Аднак з надзеяй той прыйшлося размінуцца,
І вось сягоння на адной з ім граем дудцы.
Не знаем, што пачаць і што рабіць не знаем,
Ці рукапіс аддаць за тых рублёў дзесятку,
Хоць за перапісанне дваццаць выкладаем,
Ці знішчыць кнігі ўсе адразу для парадку,
Ці мо прадаць выданне ўсё за залатоўкі?
Нічога мудрага не йдзе нам у галоўкі.
Ты, Уладзіславе, дай параду дарагую,
Бо думак і праектаў маеш ты нямала,
Якой пайсці дарогай? Ці ўкажы другую,
Каб аўтара галодная смерць не забрала.
